Бүгүн, олунньу 11 күнүгэр, педагогическай үлэ ветерана, биллиилээх хомус ууһа Готовцев Иннокентий Никитич-Хоһуун Уус орто дойдуттан туораабыта 40 хонугун туолла.
Эһээбитинэн киэн туттабыт
Мин эһээм саха биллэр тимир ууһа Иннокентий Никитич Готовцев – Хоһуун Уус. Төрүөхпүттэн эһээм сылаас илиитигэр көтөхтөрөн улааппытым. Бастакы сиэн буоламмын эбэлээх эһээбэр мэлдьи сылдьарым. Кини миигин тыраахтарыгар уонна УАЗ массыынатыгар былаатынан баайан баран олордоро.
Арыый улааппытым кэннэ эһээм миигин уонна балтыбын Жаннаны төрөөбүт дойдутугар Уус Алдан Баатаҕайыгар илдьэ бара сылдьыбыта. Төрөөбут алааһын, аҕатын уҥуоҕун көрдөрбүтэ уонна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ олорор сайылыгар сылдьыбыппыт.
Эhээлээх эбэм Намҥа көһөн кэлбиттэрэ. Эhээбит Намнааҕы педколледжка үлэлээн саҕалаабыта. Биһигини онно илдьэн саҥа тутуллубут колледжы көрдөрбүтэ. Эһээбит маннык үчүгэй сиргэ үлэлиириттэн олус да астыммыппыт. Үлэлии барарыгар хас да кыыс сиэнин кус оҕолорун курдук батыһыннаран илдьэ сылдьара. Онно тиийэн киэҥ сиргэ хас да этээһинэн сүүрэн-көтөн, мэниктээн астынар да этибит. Студеннар үөрэнэ олороллорун интэриэһиргии көрөөччүбүт. Биирдэ аһара мэниктээн биир кабинет аанын алдьаппыппытын өйдүүбүн. Эһээбититтэн мөҕүллүбүппүт. Оттон кини ааны начаас оҥорон кэбиспитэ.
Олох кырабытыттан эһээбитигэр көмөлөһөн токуруйбут тоһоҕолору көннөрөөччүбүт, өтүйэ тыаһа бөҕө буолааччы. Дьон кэлэн: «Хотуоһап тэлгэһэтигэр тимир быыһыгар барыта кыталык кыргыттар сылдьаллар», — диэччилэр. Биир сайын эһээлиин иккиэн хас да сварочнай аппараты илиибитинэн оҥорбуппут. Эһээ уус эрэ буолбакка эдэр эрдэҕиттэн рационализатор быһыытынан биллэрэ: бэйэтэ айан тракторы, косилканы, уһанар станоктары уо.д.а. араас техниканы оҥороро.
Саҥаһым кэпсииринэн, оскуолаҕа учууталлыы сылдьан саха тылын кабинетын тупсаран куонкуруска кыайбыт. Кабинетын техническэй хааччыллыытын барытын бэйэтэ толкуйдаан таһыччы үчүгэй гына оҥорбут. Учуутал остуолун ойоҕоһуттан эрийдэххэ проектор экрана тахсар, ол экраҥҥа үөрэнээччилэр олоҥхо геройдарын көрөллөр эбит. Ону таһынан бастакы «жалюзи» айбыт: велосипед сыабын тартахха — штора аһыллар. Оннук курдук талааннаах, ураты новаторскай идеялардаах учуутал уонна рационализатор этэ эһээбит. Кылаас чаастарыгар үөрэнээччилэрин айылҕаны харыстыырга такайар эбит: Үрүҥ Эбэ биэрэгэр баран бытыылка таастарын, кыырпахтары хомуйаллара үһү. Оҕо иитиитигэр кылаата олус улахан.
Мин 5-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына кылаас чааһыгар кэлэн элбэҕи кэпсээн, хомустарын коллекциятын көрдөрөн барбыта. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум эһээм оҥорбут хомустарын сэргии, интэриэһиргии көрбүттэрэ.
Студенныы сырыттахпына сайыҥҥы каникулбар эһээм мастерскойугар ыҥыран миигин хомус оҥорорго көмөлөһүннэрбитэ. Кини саха хомуһун саҥа станочнай технологиятын патеннаах автора. Хомустарын эгэлгэтик дизайнаан оҥороро. Бу санаатахха, хас да хардыы инникини көрөр, аныгылыы өйдөөх-санаалаах киһи эбит. Хомустарын бэйэтэ айан таһаарбыт авторскай станоктарыгар оҥороро. Ол станоктарынан хайдах туттарга миигин үөрэппитэ. Хомус тылын тимиртэн быһарым. Хомус корпуһун, үүтүн, кытыытын оҥорорбут, ону барытын шлифовальнай станоктарга ыраастыырбыт. Өссө болгарканан тимир быһарга үөрэппитэ. Аны ол уһана сылдьан эһээбинээн араас темаларга кэпсэтэрбит. Философскай өйдөөх-санаалаах киһи этэ. Билигин ол иккиэн эрэ атаарбыт кэмнэрбитин олус күндүтүк саныыбын уонна махтанабын.
Кэнники сылларга эһээбинээн өссө чугас буолбуппут. Эһээм оҥорор хомустарын социальнай ситим нөҥүө дьоҥҥо сырдатар, кэпсиир, сакаас ылар этим. Инньэ гынан, өссө элбэх киһи Хоһуун Уус диэн баарын билбиттэрэ. Араас дойдулартан эһээ хомустарын сакаастыыллара: Казахстантан, Монголияттан, Чехияттан, Америкаттан, Швейцарияттан уонна да атын сирдэртэн. Ол дьон хомустарын тутан баран үөрэн-көтөн хомуска оонньоон видео устан, сурук суруйан ыытааччылар. Ону ааҕан, көрөн эһээм олус үөрэрэ уонна кынаттанар этэ. Саха сирин элбэх ансаамбыллара эһээ хомустарыгар сөбүлээн оонньууллар этэ. «Хоһуун уус хомустара олус мелодичнайдар, дьүрүскэн тыастаахтар. Ону таһынан олус кыраһыабай көрүҥнээхтэр», — дииллэрэ дьон. Араас маҕаһыыннары кытта эмиэ үлэлэһэрбит. «Дьон бэйэ бэйэлэриттэн истиһэн куруук Иннокентий Никитич Готовцев хомустарын көрдүүллэр», — дииллэрэ. Оннук курдук эһээбит саха бастыҥ ууһа буолара.
Эһээбит куруук доруобуйатын, аһын-үөлүн олус сөпкө көрүнэрэ. Йогалыыр буола сылдьыбыта. Кыһыннары күн аайы таһырдьа тахсан тымныы уу куттара. «Мин хомустарбын барыларын алгыстаан оҥоробун, энергиябын биэрэбин», — диирэ. «Позитивная психология» диэнинэн дьарыктанара, киһи өйүн-санаатын көтөҕөр кинигэлэри ааҕара, аудио истэрэ. Оннук курдук саҥалыы көрүүлээх киһи этэ тапталлаах эһээбит.
Кини өссө биир тэрилтэтэ Хомус түмэлэ этэ. Хомус түмэлигэр туттарбыт баараҕай коллекциялаах. Ол билигин быыстапкалыыр саалаҕа турар. Дьон сөҕө-махтайа көрөр. Саамай дьон интэриэһиргиир хомуһа – НЛО көрүҥнээх «Куйаар хомуһа». Онно метеорит таастарын туттан оҥорбут этэ. Дьон ол хомуһу көрдөхтөрүнэ баҕа санааларын этэллэр. Улахан дьикти күүстээх хомус.
Эһээбитин тиһэх суолугар атаарар күммүтүгэр Хомус түмэлин директора Бястинов Дмитрий Дмитриевич кэлэн эһээбит туhунан ахтыы оҥорбута. Эһээбит уһанар дьоҕурун Аан дойдуга кэҥэппитин, кини суола кэмин иннигэр түспүтүн уонна мындыр уус быһыытынан сыаналыырын эппитэ. Урукку кэмҥэ Аан дойдуга хомуска болҕомто суох эрдэҕинэ эһээбит сэдэх айымньыларын — хомустарын аныгы технологияны кытта алтыһыннаран таһаарыыта билигин Аан дойду уустарын биир бастыҥ туттар технологиятын быһыытынан туһанылларын кэпсээбитэ. Дмитрий Дмитриевич эһээбит хомустара Хомус түмэлин саамай биллэр-көстөр баайа-дуола буолан турарын эппитэ. Иннокентий Никитич олохтон барбыта саха норуотугар улахан сүтүк буоларын, маннык талааннаах дьон күн ахсын кэлбэттэрин бэлиэтээбитэ.
Хомус Аан дойдутааҕы киинин Президенэ Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан эһээбит уус уран хомустарын уобарастара дьон өйүгэр-санаатыгар хааларын ахтыбыта. Иннокентий Никитич саха хомуһа бүтүн Аан дойду дьонугар-сэргэтигэр биллэр-биһирэнэр буолуутугар анаабыт сыралаах олоҕун сыаналыылларын уонна киэн тутталларын биллэрбитэ. Эһээбит уус идэтэ саҥалыы сайдар кыаҕын ыйан көрдөрбүтүн, аартык аспытын эппитэ.
Маннык курдук талааннаах, сырдык киһи этэ биһиги тапталлаах эһээбит. Үлэлии-хамсыы, хос сиэннэрин оҕолуу сылдьан эмискэ ыалдьан олохтон бараахтаата. Эһээбитин олус суохтаатыбыт, куруук ахта-саныы сылдьыахпыт. Биһиги олохпутугар чаҕылхай суолу хаалларда. Эһээ тапталын билбиппититтэн олус дьоллоохпут, олохпут тухары махтаныахпыт. Эһээбит Иннокентий Никитич Готовцев-Хоһуун Уус суолун-ииһин сыдьааннара уонна үөрэнээччилэрэ салҕыахтара.
Улахан сиэнэ Дарина Константинова
***
Саҥаны киллэриигэ инники сылдьыбыта
Мин Иннокентий Никитиһи кытта чугас алтыһыым 1988 сыл сайын саҕаламмыта. Ол иннинэ 1970 с. 2 Хомустаахха эһэбит Ыстапаан бииргэ төрөөбүт убайа Бүөтүччээн (Гоголев П.П.) сиэнэ кыыс дьиэ кэргэнин кытта Дүпсүнтэн Торуойга көһөн кэлбиттэр диэн сураҕы истибитим. Дойдубар кэлэ-бара көрөн аһарар этим. Онтон 1987 с. күһүн Модут оскуолатыгар үлэлии сылдьан, дьонум этиилэрин быһа гыммакка, Торуой Хомустаахха миэстэ суоҕун үрдүнэн көһөн кэлбитим. Библиотекаҕа ставка аҥаарыгар үлэлээн саҕалаабытым. Онтон сыл аҥаарыттан продленнай группаҕа уонна иитэр үлэҕэ директоры солбуйааччынан директор Габышев Г.Ф. анаан кэбиспитэ. Габышева Е.П. оннугар, кинини сэбиэт исполкомун бэрэссэдээтэлин солбугунан ылбыттар этэ.
Саҥа коллективка үлэни саҕалааһын бастаан уустуктара элбэх бөҕө буоллахтара. Оччолорго Иннокентий Никитич ОППТ учууталынан үлэлии сылдьара. Оҕолору производствоҕа сыһыаран үөрэтии саҥа саҕаланан эрэрэ. Кыһыҥҥы өттүгэр оҕолору үөрэтэр туох да бааза суоҕа. Кини уруоктар кэннилэриттэн оҕолору расписаниенан фермаларга илдьэн үлэлэтэрэ. Бу үлэлиир кэмигэр саҥа күрдьэҕи айан ыанньыксыттар улахан биһирэбиллэрин ылбыт этэ.
1988 сыл сайын миигин үлэ сынньалаҥ лааҕырыгар иитээчинэн анаабыттара. ЛТО начальнига Иннокентий Никитич этэ. Тараҕай Бэскэ салаа үрдүгэр хатыҥнар быыстарыгар ЛТО баазата баара. Икки салҕааһыннаах дьиэ, аһыыр сарай, ас астыыр хоспох курдук бааллара. Кэлин истибитим бу ЛТО баазаларын, ол иһигэр Кур Оттоох сайылыгар, эмиэ Иннокентий Никитич көҕүлээһининэн туппуттар эбит. Мин ол иннинэ үлэлээбит сирбэр Модут оскуолатыгар ЛТО лааҕырыгар 4 сайын устата үлэлээбит опыттаах этим. Онон үлэбин ыарырҕаппатаҕым. Оҕолору кытта түргэнник уопсай тылы булбутум. Онон Иннокентий Никитич хайҕабылын ылбытым. Үлэбит таһынан элбэх араас күрэхтэһиилэри, мероприятиелары тэрийэн ыытарым. Үүнүү бөҕөтүн ылбыппыт. Ол гынан баран бу кэмнэргэ ыһыллыы, тоҕуллуу, үөһээ дьаһалларга баран эрэр кэмэ быһыылааҕа. Үүннэрбит, хомуйбут оҕурсууларбытын сүгүн туппаккалар элбэх куул оҕурсуу буорту буолбутун өйдүүбүн.
Күһүн үөрэх саҕаланыытыгар арай үлэлии сылдьыбыт завучпут Колодезникова А.А. бүтэн барар буолбутун истибиппит. Онтон биир күн миигин РОНО начальнига Сивцева Н.С. ыҥыттаран ылбыта уонна миигин завуһунан аныырын туһунан этэн кэбиспитэ. Мин аккаастыы сатаабытым да ылымматаҕа. Ол курдук бирикээспин туппутунан төттөрү дойдубар кэлбитим. Салларым, куттанарым элбэх этэ. Төһө да үөрэммит оскуолам, төрөөбүт дойдум буоллар, оччо билбэт коллективпар үлэбин саҕалаабытым. Иннокентий Никитиһы кытта сайын бииргэ үлэлээбит буолан, кини чугас курдуга. Уонна кырдьаҕас учууталлар Дарья Семеновна, Марфа Федоровна, Мария Дмитриевна 1 саҥа үлэбэр көх-нэм буолбуттара.
Ол сыл күһүн Иннокентий Никитич ОППТ үлэтин тосту уларытан, оройуоҥҥа, баҕар, республикаҕа да буолуо оскуола иһинэн подсобнай хаһаайыстыбаны тэрийэр туһунан этии киллэрбитэ. Бу оччолорго олох инновационнай хамсааһын этэ. Учуутал эр дьону туруоран субуотунньугунан мас кэрдэн киллэрэн хотон туттулар. Дьахталлар эмиэ субуотунньугунан ол хотоммутун штукатуркалаан, сыбаан кэбистибит. Онон тымныылар түһүөхтэрин иннинэ хотоммут бэлэм буолла. Уопсайынан оччолорго 2 Хомустаах оскуолатын коллектива, ордук эр дьон маннык бииргэ субуотунньугунан араас тутуулары ыыта үөрүйэхтэр этэ. Кимиэхэ да эрэнэллэрэ суох, онон оскуолаларын баазатын барытын бэйэлэрин илиилэринэн туталлара. Бу үгэс Сивцев Евсей Павлович директор эрдэҕиттэн баара.
Иннокентий Никитич бэйэтэ массыынатынан онон-манан сылдьан боруода хас да сибиинньэлэри булан аҕалбыта. Аны ол сибиинньэлэр аһыыр астарын, комбикорманы таста. Үлэ-хамнас бөҕө буолла. Аны оҕолорбутун эмиэ графигынан туруоран үлэлиир расписаниеларын оҥордубут. Үлэ опыта тарҕанан, хаһыакка таһаардылар, телевидениеҕа көрдөрдүлэр. Сибиинньэлэр төрөөн, оҕолорун атыылаан оскуолаҕа балачча үп-харчы киирдэ. Оннук икки сыл үчүгэй баҕайытык үлэлии олордохпутуна дойдуга олох уларыйыыта, ырыынак тыына биллэн барда. Сыана ыараан сибиинньэлэри тутар көрөр-харайар ороскуота улаатан барбыта.
1990 с. саҥа спортзал үлэҕэ киирбитинэн, спортзал буолан турбут урукку станция дьиэтин мастерской оҥорорго Иннокентий Никитич этии киллэрбитэ. Кинини үлэ уруогун учуутала Никонов С.С., изо учуутала Слепцов Г.Г., трактороведение учуутала Пестряков Е.А. тута өйөөннөр, манна дьэ күүстээх үлэ-хамнас оргуйа түстэ. Итиччэ улахан дьиэни оҕолору үөрэтэргэ сөптөөх гына уларытан оҥоруу, кырдьык, үгүс сыраны-сылбаны эрэйэрэ. Олох бириэмэлэрин харыстаабакка түүннэри-күнүстэри үлэлээбиттэрэ. Иннокентий Никитич эмиэ массыынатынан барбыта-кэлбитэ ахан, онтон-мантан араас туттуллубут станоктары булан аҕалан, олору өрөмүөннээн, оҥорон, таҥан туруорбуттара. Сабыс саҥа станоктары оччолорго биэрбэттэрэ. Аны Иннокентий Никитич, рационализатор киһи, бэйэтин өйүнэн айбыт, таҥмыт хомус оҥорорго аналлаах станоктарын туруорбута. Ити курдук мастерскойбут силигэ ситэн улууска суох мастерской буолбута. Тустууга ананан тутуллубут сыһыары дьиэҕэ Иннокентий Никитич чугас доҕоро, табаарыһа, эмиэ айар куттаах самодеятельнай композитор, дэгиттэр талааннаах киһи Слепцов Гаврил Гаврильевич Нам музыкальнай оскуолатын кытта кэпсэтэн филиал курдук изостудия тэрийдэ. Онтун эмиэ художник киһи быһыытынан сүрдээх ис киирбэхтик киэргэтэн оҥорон кэбистэ. Онтон аҥаарыгар эдэр учууталбыт Захарова Оксана Семеновна домоводство кабинетын тэрийдэ. Дьэ итинник барыта айар куттаах, энтузиаст учууталлар мустаннар, биир методическай холбоһук буоланнар, олус көхтөөхтүк саҥа миэстэлэригэр үлэлэрин саҕалаабыттара. Олох уларыйан аны Жирков Е.П. Национальнай концепциятын программатын олоххо киллэриигэ республика үрдүнэн хамсааһын саҕаламмыта. Биһиги оскуолабыт бу хамсааһыны хайдах эрэ бэлэмнээх курдук көрсүбүппүт. Онон улууска биир бастакынан олоххо киллэрэн саҕалаабыппыт.
Иннокентий Никитич оҕолорго хомуһу оҥорууну үөрэтиини республикаҕа бастакынан киллэрбит учуутал быһыытынан биллибитэ. Мастерскойбыт баазатыгар 1992, 1993 с.с. икки төгүллээн Иннокентий Никитич авторскай республиканскай семинардарын үлэ учууталларыгар анаан тэрийэн ыыппыппыт. Учуутал бөҕө кэлэн Иннокентий Никитич үлэтин көрөн, сөҕөн, үрдүк сыанабылы биэрэн барбыттара. Ол иһигэр норуокка биллибит маастар Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус. Манна биири тоһоҕолоон этиэххэ наада, хомус оҥорор маастардар элбэхтэр, онтон Иннокентий Никитич хомус оҥоруутугар оҕолору уһуйан үөрэтэр уһуйааччы маастар быһыытынан республикаҕа биир бастакы саҕалааччы буолуо дии саныыбын. Бэйэтин үлэтин опытын, оҕолорго үөрэтэр ньымаларын арыйар бастакы методическай пособиетын республиканскай идэни үрдэтэр институт көмөтүнэн таһаарбыта.
Дьэ ити курдук И.Н. Готовцев курдук үрдүк таһымнаах, саҥаны киллэрэр новатор учуутал биһиги оскуолабытыгар үлэлээн-хамсаан ааспыта, бэйэтин суолун-ииһин хаалларбыта оскуола үлэлээн ааспыт историятыгар, уопсай сайдыытыгар олус улахан оруолу ылбыта саарбаҕа суох. 1993 с. сайын улуус учууталларын сүлүөтүгэр биһиги оскуолабыт сулустаах чааһа тосхойбута. Ол курдук 4 учууталбыт “РФ үөрэҕэриитин туйгуннара” ааты ылбыттара, онтон Иннокентий Никитичкэ “СР үтүөлээх учуутала” үрдүк аат иҥэриллибитэ. Дьэ, бу чахчы Өрөгөй күнэ этэ. Хайа да оскуолаҕа биирдэ итинник элбэх киһи үрдүк ааты ылбатаҕа буолуо.
Иннокентий Никитиһы кытта тэҥҥэ эмиэ улахан маастар учууталлар оскуолабытыгар үлэлээн ааспыттарынан биһиги киэн туттабыт. Ааттыахпын баҕарабын оскуола маҥнайгы көлүөнэ кырдьаҕас учууталларын: Сивцев В.К., Сивцев Е.П., Артемьев М.Н., Протопопов Х.С., Замятина А.Е. Оскуола иккис көлүөнэ бастыҥ учууталларын СР үтүөлээх учууталларын Готовцев И.Н., Олесов Т.Т., РФ үөрэҕэриитин туйгуннарын Феоктистова Д.С., Степанова М.Ф., РФ культуратын туйгунун самодеятельнай композитор Слепцов Г.Г., физкультура учууталын Тарскай Р.Е. уо.д.а. Бу улахан учууталлар ааттара кыһыл көмүс буукубанан суруллан оскуолабыт, нэһилиэкпит историятыгар үйэлэргэ ахтылла турдуннар.
Иннокентий Никитич олоҕун, үлэтин туһунан олус элбэҕи ахтан суруйуохха сөп. Улахан баай ис хоһоонноох олоҕу олорон ааста. Мин манна бииргэ үлэлээбит кэрчик кэммин эрэ суруйдум. Онтон 2 Хомустаах оскуолатыгар үйэ чиэппэрэ үлэлээбит, нэһилиэк үгүс көлүөнэтин иитиигэ, үөрэтиигэ тугунан да кэмнэммэт бэйэтин улахан кылаатын киллэрбит улахан Учуутал, маастар, уһуйааччы Готовцев Иннокентий Никитич сырдык аатын үөрэппит оҕолоро, бииргэ үлэлээбит коллегалара, нэһилиэк олохтоохторо өрүү ахта-саныы сылдьыахтара уонна үйэтитиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Гоголева Мария Алексеевна,
1988-1993,1998-2005 сс. оскуола иитэр-үөрэтэр үлэҕэ директоры солбуйааччы,
Россия уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СР үөрэхтээһинин туйгуна, методист-учуутал,
СР ветеран учуутала.