Аныгы муҥха сокуона

Былыргы дьон, сиэр-туом муҥутаан, оннооҕор улаханнык да саҥардыбаттар. Ол курдук, нэһилиэктэринэн, ыраах-чугас ыалларынан үстүү муҥханы тэҥҥэ түһэрэн, балыгы хоторор аатыраллара. Абыычай быһыытынан, аан бастаан аал уот улаханын оттон, арыылаах алаадьы, сылгы сиэлэ, аһыы утаҕынан айах тутан, алҕаан-симээн баран, өлүү-чаас үлэлэрин үллэстэн, күргүөмнээх үлэҕэ туруналлара.

Холобур, кыыс-дьахтар муҥхаҕа киирбит буоллаҕына, муҥха үрдүнэн атыллаппаттар, хат дьахтар күөлгэ киирэрэ бобуулаах, өлбүттээхтэргэ сылдьыбыт киһи күөлгэ да киирэрэ көҥүллэммэт. Туона иһинэн кими да быһа ыыппаттар. Оттомо суох киһини мээнэ-мээнэ дьүһүлэнэрэ улахан сэмэҕэ тардыллара о.д.а.

Улахан муҥхаҕа сылдьыбыт оҕо буоллун, көрө да кэлбит дьон бука бары өлүү ылан үөрүү-көтүү буолара. Ону таһынан муҥха өлүүтэ, туонаһыт, анньыыһыт, таасчыт диэн тус-туһунан өлүүлээн биэрэллэрэ.

Билигин ол сиэртэн-туомтан туох да тутуһуллубат. Барыта буолуохтааҕын курдук. Оннооҕор тото аһаан баран, миэстэ баарын үрдүнэн таһырдьа анньыһыы, онтон кыра дайбаһыы-бөтүүктэһии, ол ахсааҥҥа да ылыллыбат.
Өссө ааһа баран эттэххэ, мантан инньэ күөл да көҥөнсүүтэ барыыһы дуу, хайдах дуу? Бары тус-туспа община, бааһынай буолбуппут, ким муҥхалаах, ким урут тахсыбыт ол быраап буолсу быһыылаах. Мин бу бэлиэтээһиммэр сирин да аатын, дьонун да аатын ыйбакка тураммын, баҕар, биир эмит киһиэхэ уруок буоллун диэн санааттан соторутааҕыта буолбут дьиҥнээх суолтан быһа тутан билиһиннэрдим.

Хоно-сүтэ «муҥхалыы»
Күһүн буолан, муус тоҥон,
Күрэх муҥха буолар үһү,
Барааччылар бу күннэргэ
Бэлиэҕэ киирэр үһүгүт.

Икки хонор өйүөлээх,
Ичигэс утуйар таҥастаах,
Аһыы олорон бүтэн хаалбат
Астаах-үөллээх кэлэҕит.

Сорох анньыы сүгүүлээх,
Сорох күрдьэх тутуурдаах,
Сорох куулун курдаммыт,
Сорох туга да суох кэлбит.

Ханна барар туһунан,
Хаһыа буолар туһунан
Бөлөх-бөлөх мустаннар
Быһаарсыһа турдулар.

Сорох киһи өйүөтүн
Сотон кээспит аатырда,
Сорох киһи өссө да
Санана илик аатырда.

Атын сиртэн мустаннар
Алта уонча буоланнар
Айаатаһан-мөккүһэн,
Айан суолун туттулар.

Төһө бэркэ сылдьары
Таҥара билэн турдаҕа,
Байым сырыы буолуоҕун
Байанай билэн эрдэҕэ.

Афанасий АТЛАСОВ, Партизан
«Энсиэли», 1997 с., ахсынньы 4 к.