Саха норуотун киэн туттуута, демократическай өйдөөх-санаалаах бастакы көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ М.К. Аммосов кэргэнэ, доҕоро, эрэллээх көмөлөһөөччүтэ, Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа актыыбынайдык үлэлээбит, охсуспут Раиса Израилевна Цугель-Аммосова туһунан СГУ профессора, историк А.Д. Сыроватскай 1992 сыллаахха таһаартарбыт ыстатыйатын ааҕааччыларбытыгар тиэрдэбит.
Р.И. Цугель-Аммосова 1902 сыл алтынньы 26 күнүгэр Иркутскай уобалас Киренскэй оройуонун Подымахино дэриэбинэтигэр сыылынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕалара Израиль Аронович Бессарабияттан төрүттээҕэ. Иркутскай уобаласка сыылкаҕа олорон, революционнай үлэтин саҕалаабыта. Үгүс революционердыын доҕордоспута, соҕуруу күрүүллэригэр көмөлөһөрө. Ыраахтааҕы былаастара И.А. Цугель ити үлэтин билбиттэрэ. Дьэ, ол иһин 1908 сыллаахха Саха сиригэр көскө ыыппыттара. Оччолорго Рая алта саастааҕа. Онон ити кэмтэн ылата 1928 сылга диэри кини Дьокуускайга олорбута.
Дьокуускай революция иннинэ намыһах мас дьиэлэрдээх кыракый куорат этэ. 1917 сыл олунньутааҕы революцияҕа диэри Дьокуускайга киин Россияттан революционердары көскө аҕалаллара. Ити дьон олохтоохторго, ордук ыччакка, революционнай үөрэҕи тарҕаталлара.
Революция иннинэ Цугелларга Темкин диэн политсыылынай олорбута. Кыра эрдэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ баҕалаах, сытыы-хотуу Рая Темкины кытта үгүстүк кэпсэтэрэ, иҥэн-тоҥон араас боппуруостары ыйыталаһара уонна сороҕор кинигэ уларсан ааҕара. Ити кэмҥэ Рая дьахтар гимназиятыгар үөрэнэрэ. Барыта кини политическай өйө-санаата сайдарыгар улаханнык туһалаабыта.
1916 сыллаахха сыылынайдар тэрийбит «Бастакы хардыылар» диэн политическай куруһуоктарыгар сылдьан элбэххэ үөрэммитэ, политическай охсуһууга бастакы хардыыны оҥорбута.
1916-17 сылларга үөрэнэр ыччат ортотугар үгүс политическай куруһуоктар тэриллэн үлэлээбиттэрэ. Итилэртэн биирдэстэригэр гимназия бүтэһик курсун иитиллээччитэ Рая Цугель киирбитэ. Ол куруһуок «Рассвет» диэн ааттааҕа. Бу куруһуок үлэтигэр кэнникинэн эсердэр, меньшевиктэр сабыдыаллара күүһүрбүтэ. Ону билэн Е. Ярославскай бу куруһуок занятиетыгар сылдьан, бассабыыктар ыытар политикаларын туһунан быһааран биэрэрэ. Ити түмүгэр, «Рассвет» куруһуок чилиэннэрэ үксэ меньшевиктэртэн, эсердэртэн тэйэн, Ярославскай куруһуогар киирбиттэрэ. Рая Цугель онно эмиэ баара.
1917 сыллаахха олунньутааҕы революцияҕа Р. Цугель атын революционнай өйдөөх-санаалаах оҕолору кытта бииргэ кыттыбыта. Гимназияҕа үөрэнэр кыргыттар бассабыыктар таһаартыыр прокломацияларын, хаһыаттарын куорат олохтоохторугар тарҕаталлара. 1917-18 сылларга кини куорат үөрэнээччи ыччатын ортотугар үгүс көрүҥнээх уопсастыбаннай үлэни ыыппыта. Ол курдук, дьахтар гимназиятын үөрэнээччилэрин сэбиэтин, куорат үөрэнээччилэрин сойууһун комитетын уонна ыччат социалистическай сойууһун чилиэннэринэн үлэлээбитэ.
1918 сыл от ыйын 1 күнэ. Бу күн А.С. Рыдзинскай хамандыырдаах Кыһыл Аармыйа экспедиционнай этэрээтэ кэлэн, Дьокуускайга аан бастаан Сэбиэскэй былааһы олохтообута. Р. Цугель гимназияҕа үөрэнэр кыргыттарын кытта үс-түөрт хонук устата бааһырбыт кыһыл армеецтары эмтиир балыыһаҕа дьулуурдаахтык үлэлээбитэ.
Кэлин 1919-20 сылларга Иркутскайга сылдьан, «Саҥа күүстэр» диэн ыччат культурнай-сырдатар куруһуогар күүскэ кыттыбыта. Манна сылдьан комсомолга киирбитэ. Иркутскайга Сэбиэскэй былаас иһин охсуһууга кыттыбыта.
Бэс ыйыгар 1920 сыллаахха Р.И. Цугель саха бассабыыктарын улахан бөлөҕүн кытта Саха сиригэр кэлбитэ. Кэлээт да, Саха сиригэр саҥардыы тэриллэн үлэлээн эрэр комсомол тэрилтэтигэр кыттыбытынан барбыта. Сотору кинини Саха уобалаһынааҕы комсомол тэрилтэтин бастакы секретарынан талбыттара. Бу тэрилтэҕэ икки сыл үлэлээбитэ. Р.И. Цугель үгүс өрүттээх, дириҥ ис хоһоонноох комсомольскай үлэтэ урут тахсыбыт литератураларга балачча толору сырдатыллан турар.
Оччотооҕу кэмҥэ балачча политическай билиилээх, тэрийэр үлэҕэ дьоҕурдаах уонна дьон олоҕун үчүгэйдик билэр, баара-суоҕа 19 саастаах эдэркээн комсомол үлэһитин партийнай үлэҕэ өрө таһаарбыттара. Ол курдук, 1921-22 сылларга партия Дьокуускай куораттааҕы комитетын уонна Ленскэй окружкомун бастакы секретардарынан үлэлии сылдьыбыта. Ити быыһыгар Москваҕа алта ыйдаах партийнай куруһуогу ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. 1923 сыллаахха Максим Кировичтыын сүбэлэрин холбоон ыал буолбуттара.
Партия, комсомол үлэлэригэр уопуттаах, пропагандалыыр үлэҕэ дьоҕурдаах, 1920 сыл атырдьах ыйын 30 күнүттэн партия чилиэнэ Раиса Израилевна Цугель-Аммосованы 1923 сылга саҥа тэриллибит Дьокуускайдааҕы сэбиэскэй-партийнай оскуолаҕа сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Бу үлэҕэ 1927 сылга эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Ити сылларга ахсаабат кыһамньытынан өрөспүүбүлүкэҕэ сэбиэскэй-партийнай каадырдар бу оскуолаттан иитиллэн тахсыбыттара. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ муҥура суох сүдү сыаналаммыта. Раиса Израилевна сүрүн үлэтин таһынан дьахталлар ортолоругар, норуот үөрэҕириитигэр, ыччакка эмиэ күүһүн, сыратын биэрэрэ.
1927-31 сылларга Н.К. Крупская аатынан Коммунистическай иитии Академиятын историческай салаатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн баран, тута, Кыһыл профессура институтугар үөрэнэ киирбитэ. Философияны, политическай экономияны дириҥник үөрэтэн, үрдүк үөрэх оскуолатыгар учууталлыыр баҕалаах этэ. Хомойуох иһин, ол баҕа санаата туолбатаҕа.
Бу кэмҥэ Казахстаҥҥа саҥа уобаластар тэриллэллэр. Онон сибээстээн партия Киин Комитета кэргэнин М.К. Аммосовы уонна кинини бэйэтин Арҕаа Казахстаҥҥа партия үлэтигэр ыыталаабыта. Раиса Израилевна Арҕаа Казахстаҥҥа партия уобаластааҕы хонтуруоллуур хамыыһыйатын председателин солбуйааччынан, Хотугу Казахстаҥҥа партия Петропавловскай горкомун агитпрофотделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Кэлин 1937 сыллаахха муус устартан сэтинньигэ диэри кэмҥэ Р. Цугель-Аммосова Киргизияҕа норуот үөрэҕириитин комиссариатын орто уонна үрдүк үөрэххэ управлениетын начальнигынан үлэлээбитэ.
Биллэрин курдук, 1937 сыл Аммосовтар дьиэ кэргэн олохторугар, син эмиэ атын сиргэ буолбутун курдук, хараҥа былыт сабардаабыта. Раиса Израилевна тапталлаах кэргэнэ, Киргизия К(б)П Киин Комитетын бастакы секретара Максим Кирович Аммосов сымыйа буруйдааһыҥҥа олоҕуран, үлэтиттэн ууратыллыбыта уонна 1938 сыл атырдьах ыйын 2 күнүгэр ССРС Үрдүкү суутун байыаннай коллегиятын бириигэбэринэн ытыллыбыта. Ити кэмтэн ылата Р.И. Цугель-Аммосова үлэтиттэн ууратыллыбыта. Онон Москваҕа кэлэргэ күһэллибитэ. Үс оҕотун, ийэтин иитэр кыһалҕаттан араас хаһаайыстыбаннай үлэлэргэ сылдьыбыта. 1956 сыллаахха М.К. Аммосов толору реабилитацияламмытын эрэ кэннэ, союзнай суолталаах биэнсийэҕэ тахсыбыта.
Р.И. Цугель-Аммосова үлэлээбит сылларыгар хаста да партия обкомнарын чилиэнинэн, Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр I уонна IV съезтэрин делегатынан талылла сылдьыбыта. Сэбиэскэй правительство үлэтин үрдүктүк сыаналаан, хас да мэтээлинэн, элбэх Бочуотунай грамоталарынан наҕараадалаабыта.
Түмүкпүтүгэр, кини олоҕуттан икки суол түгэни бэлиэтиэҕи баҕарыллар: бастакыта, кини төһө да ыар олоҕу олорон аастар, үрдүк культуралаах, олоххо дьоҕурдаах, дириҥ билиилээх үс научнай үлэһити иитэн таһаарбыта; иккиһинэн, олоҕун умнуллубат доҕоро М.К. Аммосов аатын үйэтитэр сыалтан, кини суруктарын, ыстатыйаларын хомуурунньугун 1967 сыллаахха туспа кинигэнэн таһаартарбыта.
А. СЫРОВАТСКАЙ, СГУ профессора, 1992 с.
«Эҥсиэли», 1997 с., алтынньы 25 к.