Мин Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ 1941 сыл от ыйыгар Маймаҕаҕа муҥхалаһа сылдьан ыҥырыллыбытым. Чита аттыгар стрелковай отделениеҕа балтараа ый сылдьыбытым кэннэ бэргэнник ытар эбиккин диэн биир ыйдаах снайперскай оскуолаҕа ыыппыттара. Ону бүтэрэн хотугулуу-арҕаа фроҥҥа инники кирбии оборонатыгар олорбутум. Ол сылдьан сэттиэ буолан үс ыйдаах младшай командирдар оскуолаларыгар үөрэммитим. Старшай сержант званиетын ылан бэйэм чааспар төннүбүтүм. Онно 12 киһилээх отделениены туттарбыттара.
1942 с. тохсунньу 6 күнүгэр биһиги чааспыт өлүүлээх-сүтүүлээх атаакаҕа турбута. Мин отделением иннигэр сүүрэн испитим. Ол истэхпинэ буулдьа кулгаахпын дьөлө сүүрбүтэ. Балтараа ый госпиталга сытан баран чааспар кэлбитим. Онно мин дьонум Старай Русса таһыгар быстах кэмҥэ оборонаҕа сыталлара. Биһиги чааспытын итинтэн ылан Харьков куорат таһыгар бырахпыттара. Эмиэ хаан өстөөҕү кытта хабараан хапсыһыылар буолбуттара. Этэрээттэр тоҥуу хаарынан күнү быһа сыыллаллара. Хас биирдии киһи 20-лии киилэ таһаҕаһы сүгэрбит. Онно эбии өстөөх самолеттара бөдөҥ бомбаларынан тамныыллара, сибиниэс ардаҕынан тибиирэллэрэ. Ити үлүгэргэ мин атахпар баас ылан иккиһин госпиталга киирбитим. Сотору үтүөрэн баран аҕыйах кэмҥэ генерал Шишкиҥҥа связнойунан сылдьыбытым. Онтон бэйэм көрдөһөн Ленинград оборонатыгар барбытым. Онно олорон өстөөх блокадатыгар түбэспиппит. Оччолорго мин ручной пулеметчигынан сылдьарым. Ленинград блокадатын саамай ыар кэмнэрэ этэ. Тула өттүттэн немецтэр ытыалыыллара, анныгыттан уонна үрдүгүттэн тымныы хаарыйара. Күннээҕи килиэппит 200 грамм этэ. Өстөөх блокадатын үһүс ыйыгар кыргыһыыга сылдьан илиибэр таптарбытым. Атын бааһырбыттары кытта миигин өстөөх төгүрүктээһинин үрдүнэн тыылга көтүппүттэрэ.
Үтүөрэн баран 1942 сыл балаҕан ыйын саҕана Старай Руссаҕа төттөрү кэлбитим. Кэлээппин кытта снайперскай взводка анаабыттара. Инники кирбиигэ сытан өстөөҕү кыдыйар сыаллаахпыт. Хас күн аайы көһүйүөхпүтүгэр дылы сытан бултуубут. Ити кэмҥэ мин снайперскай ахсааным 31-гэ тиийбитэ. Биирдэ мин “бултаан” кэлэн баран землянкабар аһыы олордохпуна полка штабыгар ыҥырдылар. Штабка полк командира уонна старшай лейтенант Шишигины кытта түөрт саллаат бааллара. Полка командира биһиэхэ Харьков куоракка баар өстөөх полката Ленинград туһаайыытыгар быраҕыллыбытын уонна кини оннугар саҥа дивизия кэлбитин туһунан быһыта-орута кэпсээбитэ. Онон биһиги өстөөх күүһүн уонна сэбин-сэбиргэлин билэрбитигэр сорудах биэрдэ.
Ити алтынньы бүтүүтэ этэ. Биһиги маҥан халаат кэтэн айаҥҥа турбуппут. Биһигини кытта икки сапер уонна кэннибититтэн отучча киһилээх автоматчиктар бөлөхтөрө иһэрэ. Автоматчиктар айдаан таҕыстаҕына биһиэхэ көмөлөһөр сыаллаахтара. Биһиги саҥа түспүт сыа хаарынан сынан бөтүөхтэһэ-бөтүөхтэһэ сыыллан испиппит. Сотору буолаат борук-сорукка иннибитигэр 7 немецкэй дзот үллэн көстүбүттэрэ. Бары буруолуур этилэр. Старшай лейтенант бэтэрээ уһукка турар дзоту саба түһэн урусхаллыырга бирикээстээбитэ. Алтыа ыкса сыыллан киирбиппит. Чугаһааппытын кытта дзот иһиттэн биир немец ойон таҕыста. Биһиги бары хаптас гынныбыт. Саллаат эргим-ургум көрдө уонна чөмөхтөһө сытар мастары көтөҕөн дзот иһигэр киирэн хаалла. Сотору буолаат кэтиир пуунуттан бэйэтин биллэрэн бөдөҥ калибрдаах пулеметунан ытыалаата уонна “түксү” диэбиттии ах барда.
Биһиги ыкса сыыллан киирдибит. Командирбыт часовойдары устарга бирикээстээн түөрт киһини ыытта. Биһиги иккиэ буолан аан аттыгар турдубут. Киһибин өстөөх таҕыстаҕына ытаар диэн баран аан диэки ыстанным. Ааммын тутаахтааҕа буолуо диэн тардыалыыбын да туга да суох. Таах көбүөр суорҕанынан аан оҥостубуттар эбит. Сэрэнэн көбүөрү аппатабын. Сирэйбэр землянка сылаас сыта “ил” гына түһэр. Лаппа өҥөйөн көрбүтүм маарыҥҥы немеһим утуктуу олорор эбит. Тулата күөрэ-лаҥкы курдук. Курбуттан бронетанковай гранатабын ылан иһирдьэ элитээт туора ойобун. Дзот иһигэр дэлби барар тыаһы иһиттим уонна дьүүлэ-дьаабыта биллибэт ньуу-ньаа оргуйа түһэр. Старшай лейтенант ааҥҥа туһаайан автоматынан уочарат биэрэр. Мин кинини тохтотоот, Ф-1 диэн икки гранаталары иһирдьэ элитэбин. Тыастар дэлбэритэ баралларын кытта уу-чуумпу буола түһэр. Бу кэмҥэ биһиги уолаттарбыт сорудахтарын толорон кэлэллэр. Онон алтыан тутуспутунан дзот иһигэр ыстанан киирэбит. Аан таһыгар маайкалаах офицер тыылла сытара. Тимир оһох тула сэймэктэммит өлүктэр көстөллөр. Тахсаары турдахпытына арай орон анныттан киһи ынчыктыыра иһиллэр. Өҥөйөн көрбүппүт наара орон анныгар түөрт немец симиллэн сытар эбиттэр. Атахтарыттан соһуталаан таһаарабыт. Ыһылла сытар сааны-сэбиргэли хомуйан билиэннэйдэрбитигэр сүктэрэн кэбистибит.
Ити сырыыбыт иһин советскай командование миигин уонна старшай лейтенант Шишигины Кыһыл Сулус уордьаннарынан, атыттарбытын “Хорсунун иһин” мэтээллэринэн наҕараадалаабыттара. 1943 с. сааһыары атаакаҕа киирэн иһэн миинэҕэ түбэспитим. Онно атахпын тосту көтүттэрбитим. Өр бириэмэҕэ госпиталга сытан баран дойдубар, төрөөбүт Наммар, эргиллибитим.
Р. КУТУКОВ
(Кутуков Роман Гаврильевич кэпсээнитэн В. Яковлев суруйда)
“Ленин суола”, от ыйын 15 к., 1980 с.