Суруналыыс Анна Алексеева “Саха сирэ” хаһыакка 1997 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр, “Күүстээх санаалаах, сырдык ыралаах” диэн ыстатыйатыгар: “Мария Алексеевна, Аммосовтар хантан хааннаах, кимтэн кииннээх дьоннорун, төһө халыҥ аймахтарын туһунан билиһиннэрбэккин ээ?” диэн ыйытыытыгар: “Максим аҕата Кирик Васильевич Аммосов төрүт уус Хатырык нэһилиэгин киһитэ эбит. Кини 1825 сыллаахха төрөөөбүт. Барыта тоҕус оҕоттон алтата хаалан, кинилэр төрөөн-ууһаан, билигин мин билэрбинэн 200-чэкэ киһиэхэ тиийдэ”, — диэбит. Оттон М.К. Аммосов төрөппүт ийэтин туһунан биир тылы ахтыбатах.
Мин максим ийэтэ Настаа кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын, чугас аймах билэ дьонун туһунан кылгастык билиһиннэриэхпин баҕаран, бу суруйан эрэбин. Былыр Куһаҕан Ыалга Кынат Сиэҥкэ, Бөҕө Сүөдэр уонна Лөгүөнтэй Винокуровтар төрөөн-ууһаан, олорон ааспыттар. Лөгүөнтэйтэн Дьөгүөр уонна Настаа төрөөбүттэр. Дьөгүөр Көбөкөн дьахтарын кэргэн ылан, Көбөкөҥҥө уруккута “Лена” колхоз сиригэр олохсуйан, Кыыка Баһылай, Уйбааҥка диэн уолаттары төрөппүт. Настааны 18 саастааҕар Хатырыкка Кирик Васильевич кэргэн ылан, сүгүннэрэн илдьэ баран, ити Максимнааҕы төрөтөллөр. Бөҕө Сүөдэр кэргэннээҕэ, оҕолооҕо биллибэт. Бэйэтин улаханнык кыанар күүстээх киһи дииллэр.
Кынат Сиэҥкэ киэһэ дьоно утуйаатын кытта, сатыы куораттыыр, сарсыарда дьоно тура иликтэринэ эргийэн кэлэр үһү, ол иһин Кынат Сиэҥкэ диэн ааттаабыттар. Кини икки оҕоломмут – Хабырыыс уонна Кэтириис диэн. Хабырыыс икки уол, икки кыыс оҕолору төрөппүт.
Петр Дмитриевич Ермолов 1845 сыллаахха Пензенскэй күбүөрүнэ Наровчатовскай уеһыгар дворян кэргэнтэн төрөөбүт. 1866 сыл муус устар 4 күнүгэр тэрилтэ чилиэнэ Д.В. Каракозов Александр II ыраахтааҕыны өлөрөөрү сыыһа ытан кэбиспит. Ермолов бу тэрилтэ чилиэнэ буолан, ити күн хаайыллар. Сууттанан, 1872 сыллаахха Нам улууһугар Куһаҕан Ыал нэһилиэгэр көскө кэлэн олохсуйар. Ити иннинэ 5 сыл курдук Левчинскэй рудникка Н.Г. Чернышевскайы кытта бииргэ олорбут. Намҥа 12 сыл олорбута, бурдук ыһан, от оттоон, сүөһү иитэн. Били Кынат Сиэҥкэ кыыһын бу бэрт үчүгэй дьүһүннээх, быһыылаах-таһаалаах буолан баран, үөрэҕэ суох Кэтирииһи кэргэн ылбыт буолуохтаах. Анастасия Леонтьевна даҕаны эдьиийиттэн Кэтириистэн итэҕэһэ суох үчүгэй кыыс буолуохтаах эбитэ буолуо.
Ермоловтар Бүөтүгү, Борокуоппайы, Иринаны төрөппүттэрэ. Ермолов 1884 сыллаахха ыраахтааҕы таһаарбыт манифеһыгар олоҕуран, көҥүл быраабын ылбакка эрэ, икки саастаах Прокопийы илдьэ Пенза куоракка барбыта. Ирина кыһыл оҕо хаалбыта, үс сааһын туолбутун кэннэ аҕатын көрдөһүүтүнэн сыылкаҕа бииргэ сылдьыспыт доҕоро Пензаҕа аҕатыгар илдьэн биэрбит. Ермолов кэргэнин илдьэ бараары гыммытын Кэтириис аймахтара уонна олохтоох баай тойоттор көҥүллээбэтэхтэр. Прокопий улаатан хуох-ханнык киһи буолбута биллибэт. Ирина Лозаҥҥа уонна Петербург куораттарга үөрэнэн, үрдүк үөрэхтэммит. Революционер Михаил Александрович Косминскайга кэргэн тахсан, Бориһы төрөппүт. Борис Косминскай экономическай наука кандидата (1905-1977) Косминская Нина, Градова Елена диэн кыргыттардаах, биир уоллаах (аатын билбэтим), кинилэр билигин Москваҕа олороллор. Прокопий уонна Ирина Ермоловтар иккиэн 1937 сыллаахха ыалдьан өлбүттэр. Ийэтигэр хаалбыт Бүөтүр (Томанап) Кынат Сиэҥкэ уолугар Хабырыыска иитиллэн, Петр Гаврильевич диэн буолбута, икки оҕолоох кыыһа Настя өлбүтэ, уола Клим пенсияҕа олорор. Оҕонньор 1962 с. өлбүтэ.
М.К. аммосов Намҥа Куонта Кириэскэ үөрэнэр сылларыгар тоҕо төрөөбүт ийэтин чугас аймахтарыгар Винокуровтарга олорон үөрэммэккэ, Трапезников Данилга (Тарыйаан оҕонньор) олорон үөрэммитэй?
Максимы Дмитрий Михайлович ииппит. Кини бэйэтэ Аччыгый Баһылай, Балбаара уонна Татыйыас диэн оҕолордоох. Татыйыаһы Трапезников Хатырыктан кэргэн ылан кэлэн, Ыстапаан (Токуос) уонна Татыйыас диэн оҕолору төрөппүттэр. Максим ол иһин Куһаҕан Ыалга Арыы Кутуругар иитиллибит аҕатын кыыһыгар, эдьиийигэр Татыйыаска, күтүөтүгэр Трапезниковка олорон үөрэммит эбит.
Куһаҕан Ыаллар Максимы Намҥа үөрэнэр сылларыгар өрүү көрөр, билэр буоланнар уонна кыыспыт уола дьиҥнээх, бэриниилээх коммунист Саха сиригэр Советскай былааһы олохтооһуҥҥа биир бастыҥ тэрийээччи этэ диэн убаастаан, үрдүктүк сыаналаан, киэн туттан, 1932 сыллаахха Арыы Баһыгар (Вышкалаах Арыы) олорооччулар ким-хайа иннинэ М.К. Аммосов аатынан колхоһу тэриммиттэрэ, ол туһунан телеграмма ыыппыттара, М. Аммосов хардарбыта. Кэлин Максим Горькай аатын ылыммыттара.
Мин 1937 сыллаахха Трапезниковтарга дьукаах олорор этим. Биирдэ кыһын оҕонньорум:
-Бу эн Ньукулай кинигэни олох аахпат киһи эбиккин. Былыр Аммосов биһиэхэ олорон үөрэммитэ, оскуолаттан киирээт, халыҥ баҕайы кинигэлэри түүннэри, сасрыарда уот оттооччу турдаҕына ыһыырынньыгын саба үрээт, аһыахха диэри утуйан ылара, — диэбитэ. Ону мин Аммосов тоҕо эйиэхэ олорон үөрэммитэй эҥин диэн ыйытар өйө суох киһи буолан биэрбиппин. Дьиҥэр Аммосовы оҕо эрдэхпиттэн истэр, билэр киһим этэ. Оҕонньор сэрии аҕай иннинэ өлүтэ.
М.К. Аммосов ийэтиниин Анастасия Леонтьевалыын түспүт хаартыскалара кинигэлэргэ баар. Мин көрдөхпүнэ Анастасия Леонтьевна маннааҕы аймах Винокуровтарга майгыннаабат хааннаах-сииннээх курдук көрөбүн.
М.К. Аммосов олох кыра сылдьан иитиэххэ бэриллибит, онон төрөппүт ийэтигэр соччо убамматах буолуохтаах, ииппит ийэтигэр өйөммүтэ чахчы. Ол иһин ити ииппит ийэтин кытта түспүт буолуон сөп диэн мээнэ сэрэйэбин. Дакаастыыр кыаҕым суох. Хас да билиэ диэбит дьоммуттан ыйыталаһан көрдүм даҕаны чахчы ийэтинээн диир киһи көстүбэтэ.
Николай ГАВРИЛЬЕВ, “Эҥсиэли”, атырдьах ыйын 19 күнэ, 1997 с.