Аҕам Сэбиэскэй былаас буолуон иннинэ ойууҥҥа кутуруксутунан сылдьыбытын туһунан кэпсиирэ. Онтон сорох түгэннэри өйбөр хаалбытын кэпсиим.
Чогдоруун диэн аатырбыт ойууҥҥа сырыттаҕына, көрүүлэнэн: «Бу Дьокуускай куораппыт иһигэр туу сүрэҕин курдук, уһуктаах төбөлөөх, кымырдаҕас курдук, синньигэс бииллэрэ быакаҕар дьон кыймаҥнас буоллахтара үһү, ити туох баҕайыный?» – диирэ үһү.
Биир саас ыһыахха диэри уот кураан буолбут, от-мас кубарыйа кууран барбыт. Ойуун: «Бу туох ааттаах куйааһа буолла, сөтүөлүү барыах эрэ», – диэн барбыттар. Оҕонньоро сыгынньахтанан баран, үстэ куоҕастыы хахаарбыт уонна ууга төбөтүн оройунан түспүт. Тахсан таҥныбытынан барбыт, аҕам астына сөтүөлээбэккэ хаалбыт.
Оҕонньоро сотору-сотору чарапчыланан, арҕаа диэки халлааны көрөр үһү. Дьэ доҕоор, арҕааттан ыас хараҥа этиҥнээх былыт саба халыйан тахсан, маҥнай муус тобурах, онтон самыыр ыаҕастаах уунан үс түүннээх күн түспүт. Ол сайын от, бурдук тиэрэ үүммүтэ диирэ.
Ойуунтан: «Эн ити былыты хайдах ыҥырдыҥ?» – диэбитигэр: «Уот кураан буолан, нэһилиэгим дьоно сутуурга тиийдилэр диэн, бар дьоммор үтүөнү оҥороору ууга ыстаммытым, онтон соһуйан, эмэгэтим халлааҥҥа тахсан олорон, былыты ыҥыран аҕалла», – диэбит.
Кырдьан, өлөрүн саҕана аҕабын: «Эн көрбүөччүгүн, ойуун тылын, алгыһын, тойугун барытын биллиҥ, ойуун буол, үһүйэбин», – диэбит. «Арай сөбүлэһиим, эн миигин хайдах ойуун оҥоруоҥ этэй?» – диэбит. «Айаххын атан кулу, бэлэскэр силлиэм, ону ыйыстан кэбиһээр, ол эрээри олох ыччата суох буолуохтааххын, барытын кыранан кэбиһэҕин, ону бэйэҥ бил», – диэбит. Ону ыччата суох буоларыттан чаҕыйан уонна ойуун силиттэн сиргэнэн сөбүлэспэтэх (кыһыллары көрүүлэнэн көрөр эбит)…
Ийэм уончата оҕоломмут да, оҕо турбатах, өлөн испит. Ийэм миигин оһоҕостоох сырыттаҕына, убайым улаханнык ыалдьыбыт. Ыксаан, Быдьыгыс ойууну кыырдарбыттар. «Сэттээхтик ыллыыр, туойар эбиккин, ити идэҕин олох бырахтаххына ыччаттаныыһыккын, уолгут үс буомнаах эбит, ону аастаҕына киһи буолууһу, хаҥас санныгар хара мэҥнээх уол оҕо төрөөтөҕүнэ, оҕобут эрэ диэйэҕит, бэрт куһаҕан түстээх-биттээх оҕо, син биир өлүөҕэ, оттон иэдэһигэр кыһыл мэҥнээх кыыс төрөөтөҕүнэ үчүгэйдик тутаарыҥ, уҥуоххутун кини тутуоҕа», – диэн көрүүлэммит. Аҕам ырыатын бырахпыта.
Оруобуна санныбар мэҥнээх мин төрөөбүппүн. Дьонум: «Абааһы оҕо, син биир өлүөҕэ», – диэн, сүөм түһэн, харыс хаалан сылдьыбыттар. Ийэм эрэйдээх сүрэҕэ чараас, хаһан да быстыа дуу, ойдуо дуу, оҕолоотоҕо дии. Үс саастаахпар «куордаан өллө» диэбиттэрин кэннэ тиллибиппин, икки хараҕым үрүҥэ туртайан хаалбыт үһү.
Аҕам ийэбинээн кыыһырыстахтарына аҕам: «Баһылайбын илдьэ барыам, эн хараҕа суох абааһы уолгунаан хаалыаҥ», – диэн куттуура үһү. Үс сыл буолан баран, кыһыл мэҥнээх балтым төрөөбүт. Кэнники син оскуолаҕа үөрэнэн, аҕыс кылааһы бүтэрбитим. Сэрии бүтэһигин саҕана, 1944 сыллаахха, «ачыкылаах сылдьыаҕа» диэн ыыппыттара. Дьоппуон сэриитигэр Чань-Чунь куоракка тиийэн баран, уһуннук ыалдьан, иккитэ эпэрээссийэлэнэн, өлөр ахсааҥҥа киирэн, иккис группалаах инбэлиит буолан, тиэрдээччи киһилээх кэлбитим. Ол аата 21 саастаахпыттан инбэлиит буоллаҕым.
Ойуун обургу ол иһин миигин «бэрт куһаҕан түстээх-биттээх оҕо» диэтэҕэ. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, эһэбэр табаарыс уолбунаан баран иһэн, ол ойууҥҥа иттэ киирбиппитигэр: «Бу хайа оҕонуй?» – диэбитигэр: «Байахсан Миитэрэй уола», – диэтэ. «Ээ, били миигин эрэйдээбит күлгэри буоллаҕа!» – диэбитигэр, уруккуттан өстүйэ санаабыт санаабар этим бүтүннүү тымныйан ыларга дылы гыммыта, күтүр өстөөх тыла да куһаҕана, «күлгэри» диэбит буола-буола. Онтон ыла ойууттары абааһы көрөр буолбутум.
Дьоболой ойуун диэн мин оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпинэ, ойуумсуйар киһи баара. Аҕам «кыра ойуун, торбуйах абааһытын ойууна» диирэ. 1941 сыллаахха, ньиэмэстэр сэриинэн түспүттэрин кэннэ, ол киһибит, дьэ, иирэн турда, «Сэбиэскэй былаас эһиннэ да эһиннэ» диэн ойууннаан. Үҥсэ охсоннор 8 сылга хаайыыга барбыта.
Хаайыыттан кэлэн баран, 1960 сыл саҕана, биирдэ миигин туора сиргэ ыҥыран баран сэһэргиир: «Бу Сэбиэскэй былаас олох уһаабат, эстиэ, ити уруккуттан билэр киһим диэн эйиэхэ этэбин», – диэтэ. Мин испэр «сордоох, урут хаайыыга ыыппыттара диэн өстүйбүт санаатын билигин да тута сылдьар эбит ээ, эстибэт, дириҥ силистээх былаас ээ» дии санаабытым. Баҕайы, билбит эбит…
Петр КОЛЕСОВ, Салбаҥ
“Ленин суола”, 1993 с., олунньу 27 к.