Үһүйээн
Биһиги оройуоммут “Нам” диэн аата хаһан, туохтан үөскээбитэй? Бу аат биһиги научнай литературабыт сайда илигинэ үөскээбитэ мөккүөрэ суох. Лена орто бассейнын сахалар X-XV үйэлэргэ баһылаабыттара. Саха бастакы төрүттэрэ Омоҕой уонна Эллэй удьуордарыгар Нам диэн аат киэҥник тарҕаммытын эрдэтээҥи сэһэннэртэн билиэххэ сөп.
Биһиги оройуоммут үгүс кырдьаҕастара ити туһунан эмиэ хас да үһүйээннэрдээхтэр.
Билиҥҥитэ 1 Хомустаах сиригэр үс уоллаах оҕонньор олорбут. Уолаттара бары бииргэ сылдьан бултууллар эбит. Биирдэ сайын, оҕонньор дьиэтигэр соҕотоҕун олорон, сыһыы саҕатыгар аата-ахсаана биллибэт дьон киирэн эрэрин көрбүт. Оҕонньор куттанан сүүрэн киирэн дьиэтин таһынааҕы күөлүгэр төбөтүн оройунан түһүнэн кэбиспит. Күөлү түгэҕинэн умсан уҥуоргу манчаарылаах саҕаҕа биирдэ тахсыбыт. Ууттан төбөтүн быктараат дьиэтин одууласпыт.
Ол көрдөҕүнэ, икки уһун бэригилдьиспит киһи оҕонньор дьиэтигэр кэлбиттэр. Күүлэҕэ ыйанан турар ох сааны тардыалаан, эргитэн-урбатан көрөн баран төннүбүттэр.
Оҕонньор киэһээ уолаттар кэлиэхтэригэр диэри ууга олорбут. Уолаттар ыкса киэһээ төннүбүттэр.
- Киһи-сүөһү бөҕө мустубут, туох айылаах буолла? – диэбит аччыгый уол.
- Бары дойдуну бахсылаабыт, бүтүн дойдуну бүрүүкээбит Дыгын кырдьаҕас кэллэ ини, — диэн холкутук хардарбыт улахан уол.
Улахан уолу Обот Чүмэрэй диэн ааттыыллар эбит. Кини улахан, толлуулаах киһи, буур тайаҕы өлөрдөҕүнэ, санныгар сүгэн дьиэтигэр аҕалар күүстээҕэ үһү. Орто уол – Доҕумда кылыыһыт. Кини атаҕынан тэҥнээҕин булбатах, үрүйэни, үрэҕи үрдүнэн ыстаҥалыыр кытыгырас киһи эбит. Саамай аччыгыйдарын Куйаатта Сүүрүк диэн ааттыыллара үһү.
Сарсыныгар Дыгын дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр дьиэлээхтэрин баран оонньуурга ыҥыраллар. Ас-үөл тэриллэр. Дыгын аҕа баһылык: “Бырааттыылар бастаан эһиги идэҕитин көрдөрүҥ”, — диэбит.
- Мин сыал ытыһыам, — диэбит Обот Чүмэрэй.
Сыһыы уҥуор тииккэ сыал туруорбуттар. Икки аччыгый быраат түнэ үтүлүктэри уокка сылыта турбуттар. Обот Чүмэрэй чаачар кирсин салгыныгар оботторон икки хараҕа уһуллан тахсыбытын бырааттара түнэ үтүлүктэринэн иһирдьэ баттаабыттар. Оттон кини оҕо тиити курдаттыы көтөн балаччаны быган турбута үһү.
Кылыйсыы буолбутугар Доҕумда кылыыһыт алааһы туора чууркалары туруортаабыт уонна олор устун кылыйан кыыралдьыппыт. Дыгын дьоно иккиэннэригэр көрө маппыттар.
Дыгын ааттаах быһыйдарын туруортаан сырсыыны тэрийбит. Куйаатта сүүрүк: “Мин оҕу кытта сырсабын”, — диэбит. Үөһээнэн оҕу ытан биэрбиттэригэр кэнниттэн сырсан тиийэн, ситэн, сиргэ түһэрбэккэ хабан ылбыт.
Мустубут дьон бары бэркиһээн, “бу бэйэлээх дьон хайдах биллибэккэ-көстүбэккэ нам-бааччы олороҕут, намыыннар, намнар, Нам уустара” диэн кэпсэтии буолбут.
Сири-дойдуну былдьыы тахсыбыт Дыгын куттанан, түүн ураһа аҥаар эркинин хаалларан баран күрээн хаалбыт. Мыраан үрдүгэр сискэ тахсан Дыгын оҕонньор убаһалаах биэни өлөртөрөн бэлэх хаалларбыт.
Кэннилэриттэн батыһан испит Обот Чүмэрэй итиннэ тиийэн тохтообут уонна “бу аата эйэни көрдөстөҕө” диэн баран убаһалаах биэни холбуу сүгэн дьиэтигэр илдьэ киирбит.
Түмүктээн эттэххэ, Нам диэн аат XI-XVII үйэлэр саҕана үөскээбит диэн сабаҕалыахха сөп.
Н. ПЕСТРЯКОВ,
оройуон историятын үөрэтэр комиссия чилиэнэ
“Ленин суола”, 1965 с., бэс ыйын 5 к.