Тымныы дойду уота — иччилээх ! (Сабарай Илгэ)
Сахаларга уот суолтата
Аал-уот иччитэ күл тэллэх, көмөр сыттык, көбүөрүнньүк суорҕан саалыр Чанчык, Бырдьа Бытык, Кыырык Төбө, көмүс Ураанньык, күөнэ Көҕөччөр, Хахай саҕынньах, Хара буруо харалдьыта Хатан Тэмиэрийэ, Алтан Баһырҕас Аан Уххан тойон эһэ — бу аал уот иччитин толору аата.
Соҕуруу халлаан уордаах айыыта Улуутуйар Улуу Тойон улахан уолун Орто дойдуга түһэрэн киһи аймахха муҥура суох өҥөнү оҥорбут. Уот аптаах-хомуһуннаах, ураты күүстээх диэн өйдөбүл баар. Ол иһин күн бүгүҥҥэ диэри саха дьоно умнубакка махтаналлар.
Олоҥхоттон:
Тыалынан тымныытаабыт, хаарынан хаһыытаабыт орто дойдуга икки атахтаах бодотун үрдэтээри — хаҥкыл хара тыа хатан маһа аһылыктаах, күөх төлөн тыыннаах, күөнэ көҕөччөр аттаах, быыра быһыылаах, бырдьа бытыктаах, кылаан чаҕыл кыырык төбө, хааһах саҕа хаалыктаах, хаардаах бугул саҕа хататтаах, бороон торбос саҕа чокуурдаах алаһа дьиэ иһигэр Хатан Тэмиэрийэ эһэ оҕонньору аал уот иччитэ оҥорон киллэрбиттэр.
Онтон ыла киһи алаһа дьиэни тэриннэҕинэ: аал уотун отоот бу иччини ааттаан айах тутан уотун аһатар буолбут.
Хатан Тэмиэрийэ — сахаларга илэ чахчы ханнык даҕаны айыытааҕар-таҥаратааҕар үрдүктүк туталлар иччи. Киниэхэ анаан ураты сиэр-туом айбыттар. Олохторун устата туох ураты түгэн буолар даҕаны, умнубакка Уот иччитигэр бэрик биэрии, аһатыы, күндүлээһин буолар. Астарын бастыҥ өттүттэн өлүүлээн бэрсэлэр. Бэл көннөрү бырааһынньык аһын буһардахтарына бастаан уоту аһаталлар, онтон эрэ бэйэлэрэ аһыыллар. Бултуйдахтарына, эбэтэр кэһии кэллэҕинэ эмиэ бэрсэллэр. Атын айыылартан-иччилэртэн уоту аһатан кини нөҥүө алгыстаан көрдөһөллөр.
Уот аһатыы кэмигэр эмискэ обургу тас гынар тыас иһилиннэҕинэ, инники санааларын уларыта охсоллор. Холобур, киһи булка тахсардыы, айаҥҥа турунардыы турдаҕына ити тыас иһилиннэҕинэ ону барытын тохтотоллор. Онтон сээбэҥнии олорбут кэмнэригэр иһиттэхтэринэ, тута толорорго түһэллэр. Ол аата уот иччитэ сөбүлээбэтэ, эбэтэр сөбүлэстэ диэн буолар. Уот иччитэ тыыннаах, барытын билэр уонна дьиэлээхтэргэ үчүгэйи эрэ баҕарар дии саныыллар.
Туох да кирдээҕи уокка быраҕыллыбат. Алҕас бырахпыт киһиэхэ эһээ кыыһырар уонна уотунан ыһар. Оччоҕо ол киһи ымынаҕынан ыалдьар. Эһээ ордук саһыл сыатын, этин быраҕары сөбүлээбэт. Ону, быһыыта, киһини булт иччитигэр Байанайга күнүүлүүр буолан буолуо дииллэр. Ол эрээри бииринэн, аны, Байанайтан көрдөһөргө бэригэ эмиэ уот нөҥүө ыытыллар. Айдаан сытыырхайдаҕына: “уокка саһыл арыытын кутар киһи баар” диэн уорбалыыллара. Ордук өһүргэтэр диэн суолтаҕа итинник этэллэр.
Дьиэҕэ киирбит кийиит кыыс уоту быһа хааман ааспат. Оҕоломмут ийэ 40 күн уокка ас астыыра көҥүллэммэт. Этиҥ түспүт маһын саһаҕаланан уотунан дьиэни абааһылартан ыраастыыллар, “уотунан ыраастаатым” диэн ботугурууллар. Ыарыы турдаҕына, эбэтэр билбэт ыалдьыттара кэллэҕинэ аан боруогар чоҕу тэлгэтэн ол үрдүнэн аһаран эмиэ ыраастыыллар. Бултуйбатах дьон сааларын-сэптэрин уотунан арчылыыллар. Балыксыттар эмиэ илимнэрин-муҥхаларын уотунан арчылыыллар. Алыс улахан сыстыганнаах ыарыы турдаҕына сахалар “саҥа уоту ылабыт” диэн хатыҥ маһын үүттээн онтон уот саҕан оту уматан дьиэни буруонан ыыстаан ыраастыыллар.
Уот эмиэ араастаах: “Айыы уота”- барытыгар абырыыр уот, “Улуу тойон төрдө оҥоруулаах уот” — туһалаах уот, “Аллараа Оҕонньор оҥоруулаах уот” — алыс кутталлаах, барыны барытын имири сотор улахан аан балаһа уоту этэллэр. Бу уоттарга барытыгар анаан араас өҥнөөх ынах сүөһүлэри толук тутталлар. Хас биирдии дьиэ уотун иччитэ араас. Ону түүлгэ эрэ көрөҕүн. Үчүгэй олохтоох ыал уотун иччитэ эмис-тот, мөлтөх ыал — көтөх, ырыган.
Аал уот иччитэ ыалы куһаҕан тыынтан көмүскүүр. Ол иһин утуйуох иннинэ көмүлүөккэ “утутар уот” диэн үс хардаҕаһы быраҕаллар. Бастакы хардаҕас — киэһэҥҥи чүмэчи буоллун диэн, иккис — түүн үөһүнээҕи уот, үһүс- тыҥ хатыытын саҕанааҕы уот. Хардаҕастар төһө да умайбыттарын иһин сүрдэрэ-кэптэрэ анаммытынан барар.
Хатан Тэмиэрийэ элбэх оҕолоох ыалы сөбүлүүр, ол иһин “оҕоттон бэл уот иччитэ үөрэр” диэн этии баар.
Улахан сиэр-туом оҥоһуллар оллоонун уотун алгысчыт бэйэтэ бэлэмнээбэт, хайаан даҕаны алгыс ананыахтаах дойдутун, дьиэтин-уотун тойоно эбэтэр хотуна бэлэмнииллэр. Алгысчыт айыылартан тардыылааҕын быһыытынан киргэ-хоххо сыстара сатаммат. Бэл сиргэ үктэнэрэ сэрэхтээх диэн саҥа охсуллубут оту тэлгэтэн, аас тэллэх бэлэмнээн көрсөллөр. Алгысчыт ханнык айыыга, иччигэ үҥэр да, ол ахсаанынан тыытыллыбатах астаах, айахтаах буолар. Айыылары, иччилэри биир иһиттэн аһатыы табыллыбат, кинилэр тыытыллыбатах ас үрдүн эрэ амсайаллар, тобохтон хоргуталлар. Ол иһин алгысчыт сырыы аайы: “ардахтаах ас үрдүнэн, айахтаах амсайбатах бастыҥ аһынан айах туттум…” диэн, дорҕоонноохтук этэр. Былыргы сиэр-туом иһитэ-хомуоһа хас үҥэр айыыгар тус-туспа анаан оҥоһуллар уонна күннэтэ аһыыр иһиттэн ураты, сиэдэрэй буолар. Айыылар, иччилэр аһыы иликтэринэн ким даҕаны аһы тыыппат. Былыргы улуу алгысчыттар бэйэлэрэ таҥара курдук күндү буолаллар уонна көрдөһүннэрэллэрин сөбүлүүллэр. Ол иһин: “алгысчыкка дылы айгыстан түһэҥҥин” диэн этии хаалбыт. Үчүгэй алгысчыт тылынан уонна күндүлүүр бэригинэн айыылартан, иччилэртэн тустаах дьоҥҥо үчүгэй туруктаах олоҕу, уйгуну-быйыҥы көрдөһөн ылар, куһаҕаны көлбөрүтэр. Ол иһин:”алгыс аалы көтөҕөр” диэн этии баар. Алгыс түктэри оҥоһуллар, эбэтэр айыыларга, иччилэргэ биһирэппэт түгэнигэр иэстэбилэ олус улахан буолар уонна аньыыта-харата алгысчыкка бэйэтигэр түһэр. Ол иһин иннэ кылгаабыт, кэннэ уһаабыт үксүн элбэх уруута-тарыыта суох, аньыыны-хараны оҥорботох ыраас, сулумах, аҕа ууһун кырдьаҕас киһитэ, эбэтэр аналлаах алгысчыт оҥороллор.
Елена СЛЕПЦОВА – КУОРСУННААХ