Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө, 80 сааһын томточчу туолбут, дьон-норуот кутун туппут биир дойдулаахпыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай уонна үтүөлээх артыыһа, Нам улууһун уонна Үөдэй нэһилиэгин, Таатта улууһун Харбалаах бөһүөлэгин Ытык киһитэ Владимир Семенович Татаринов туһунан киэҥник сырдатан ааһарга сананным.
Владимир Семенович 1945 сыллаахха тохсунньу 21 күнүгэр Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылыгар Тулагы-Киллэм нэһилиэгэр төрөөбүт. Оҕо сааһа, оскуолатааҕы кэмнэрэ, эдэр эрчимнээх саастара Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгэр ааспыта. Төһө даҕаны эрдэ дойдутуттан куорат сиргэ олохсуйбутун иһин үгүстүк ыалдьыттаан ааһар, Үөдэйин олус күндүтүк саныыр. Оҕо сааһыгар оонньоон, сүүрэн-көтөн ааспыт кырдалын, доҕотторун истиҥник ахтан, Үөдэйгэ кэллэҕинэ оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр окко үчүгэй үлэтинэн диплом ылбытын күндүтүк ахтан кэпсиир. Ол кэмнэргэ Владимир Семенович эт-хаан өттүнэн сайдыылааҕа көстөн, кыра кылаастан спордунан утумнаахтык дьарыктанар. 1963 сыллаахха көҥүл тустууга оҕолорго Саха сиригэр 4-с миэстэни ылар. Ол сыл Дьокуускайааҕы педагогическай училище физкултуураҕа салаатыгар туттарсан үөрэххэ киирэр. 1967 сыллаахха үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн Намҥа физкультура учууталынан ананар. Боксанан дьарыктанан 1968 с. “Урожай” ДСО күрэҕэр 3-с миэстэни ылар. Таһыччы таһымнааҕын бэлиэтии көрөннөр 1965-1972 сс. өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар ылаллар. Онно киирэн Сэбиэскэй сойуус 30-ча куоратыгар араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ, сбордарга сылдьар. Уһук илин, Сибиир, Россия күрэхтэригэр кыттан үрдүк көрдөрүүтүнэн, ситиһиитинэн Сэбиэскэй сойуус спордун маастарыгар кандидат нуорматын толорору ситиһэр.
Онтон спортан улам тэйэн, айылҕа биэрбит талаанынан айар үлэ абылаҥар ылларан айымньылаах үлэтэ саҕаламмыт.
2020 сыл олунньу 2 күнүгэр тахсыбыт “Киин куорат” хаһыакка айар үлэтэ саҕаламмыт кэмин маннык сырдатар: “Мин дьиҥнээхтик ырыа айбыт кэмим 70-ус сыллартан саҕаламмыттар эбит. 25 саастаахпын, күөгэйэр күннэрим. Романтикаҕа оҕустаран ыччаты кытта Харбалаахха агрогородок тутуһа барбытым. 1960-70 сс. эдэр ыччаты тутуу романтикатыгар, промышленноска, тыа хаһаайыстыбатыгар ыҥырыы өрө күүрүүлээх кэмэ. Өрөспүүбүлүкэбит араас муннуктарыттан кэлбит ыччат күүстээх үлэ кэнниттэн кулуупка уонна физзалга мустабыт. Ырыа-тойук, көр-күлүү көҕүлүттэн тутуллара. Гитаранан доҕуһуолланан ыллыырга саҥа үөрэнэн эрэр кэмим, ырыа айарга сыал-сорук туруоруммутум. Бастакыта үҥкүүлүүр муусукабыт суоҕуттан этэ. Ханнык эрэ эргэ пластинкалары илдьэ сылдьан муҥнанарбыт. Вальс, танго уонна шейк (твист) тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн ырыа айбыт киһи дии санаабытым. Ол мелодист буолуом диэн санааттан буолбатах этэ. Онно аан бастаан “Умнуллубат онус кылаас” диэн ырыам айыллар. Василий Гольдеров хоһоонугар киэһэ үлэ кэнниттэн, оһох кэннигэр олорон вальска барсар гына айбытым. Кэнники хит буолбута. Твист, шейк, рок-н-ролл тэтимигэр ырыалар наада буолтара. Субуруччу “Сайын кэллэ”, “Сорох киһи”, “Саҥа хаар”, “Харбалаах” диэн ырыалары Харбалаахха үлэлиир кэммэр айбытым. Оччотооҕуга микрофон эҥин суох, ол иһин гитаранан харса суох ыһыытаан-хаһыытаан ыллаан, куоласпын билэн, ырыа алыбар киирэн барбытым. Айар алыпка ылларыы истээччи биһирэбилиттэн саҕаланар. Дьон хайҕаатаҕын, биһирээтэҕин аайы өрө көтөн иһэҕин. Гитаранан сахалыы ырыаны айыыга бастакы хараҥаччы буолбутум. 1971 сыллаахха, тутуубун быраҕан, Баайаҕаҕа физкультура учууталынан үлэлии барбытым. Таатта ытык сирэ айар куттаах дьоҥҥо туспа күүһү биэрэр сир. Айар кутум Тааттаҕа уһуктубут эбит. Егор Слепцов хоһоонугар “Ньургуһун тапталым” диэн ырыаны танго тэтиминэн суруйабын. 50 сыл устата ыллыы сылдьар ырыам – “Саҥа хаар” Алексей Бродников хоһоонугар суруйбутум. Бу ырыа хара маҥнайгыттан туспа суоллаах-иистээх, бэйэтэ туспа историялаах буолбута: Комсомол XVII съеһин делегаттарыгар Москваҕа 8 кэнсиэргэ ылламмыта. Маны таһынан Москва, Ленинград кафеларыгар, бэл тимир суол вокзалларыгар, араас таһымнаах бырааһынньыктарга ылланан дьон киэҥ биһирэбилин ылбыта. “Мелодия” грампластинка таһаарар фирма пластинкаҕа киллэрбитэ. Удачнайдар “Карат” диэн ВИА-лара “Шире круг” диэн телевидение оччотооҕу саамай аатырбыт биэриитигэр “Саҥа хаар” ырыанан көстүбүттэрэ, лауреат буолбуттара. Ол кэннэ “ырыаҕын толордубут” диэн Польшаттан 28 солкуобай гонорар бэриллэрин туһунан кыраамата кэлэн соһуппуттаах. Мелодиятын туһаннахтара буолуо, сахалыы ыллаабатылар ини… Ол ыыппыт кумааҕылара билигин да баар, харчытын ирдэспэтэҕим”…
Ити курдук Владимир Семенович сүрдээх сэмэй, холку майгытынан айбыт үгүс ырыалара дойду араас муннуктарыгар, кыраныысса да таһыгар тилийэ көтөн дьон кутун, сүрэҕин-быарын ортотунан киирэн ыраах сиринэн тилийэ көтөн ылланаллар.
1972-1974 с.с. Владимир Семенович эстраднай искусство мастарыскыайыгар (Всероссийская творческая мастерская эстрадного искусства) үөрэнэр. Дойдутун ахтара күүһүрэн Таймаан Дьүүгэ хоһоонугар “Сахам сирэ” ырыа күн сирин көрөр. Ол сылдьан сурук күүтэн биир да сурук кэлбэтиттэн мунчааран “Сурук суох” диэн ырыаны айар. Бу ырыаны ыччаттар хабан ылан уостан түспэт ырыа гынан сөбүлээн ыллыыллар. Ол курдук бииртэн биир, саҥаттан саҥа ырыалар олох тэтимигэр уйдаран, оҕустаран, айыллан оҕолуу бүөбэйдэнэн күн сирин көрөллөр: Михаил Тимофеев хоһоонугар “Күһүҥҥү күөрэгэй”, Дмитрий Дыдаев тылларыгар “Тохтоон дуу, туруйалар” бу ырыаны эстрада сулустара Аскалон Павлов, Байбал Сэмэнэп, Серафим Ксенофонтов репертуардарыгар киллэрэн толороллор.
Үлэҕэ-хамнаска эриллэн улааппыт тыа оҕото, эрчимнээх хотойо буоларын быһыытынан үлэ туһунан үгүс ырыалардаах. Уус Тааттаҕа куруусчутунан үлэлии сылдьан “Куруусчуттар” ырыа айыллан тахсар. Үөдэйгэ сопхуос гарааһыгар хачыгаарынан үлэлиир кэмнэригэр Феоктист Софронов тылларыгар “Хачыгаардар” ырыатын суруйар.
Оҕолоругар, сиэннэригэр тапталын туоһутун Иван Сысолятин хоһоонугар “Оҕом мичээрэ” ырыатын бар дьон дуоһуйа истэр, ыллыыр.
Владимир Семенович араас эйгэ тиэмэтигэр, алтыһан ааспыт дууһата долгуйар хайысхаҕа барытыгар санаатын ырыа гынан көтүтэр аналлаах эбит. Уол оҕону уруйдаан, эр киһини өрө тутун диэн Леонид Попов хоһоонугар “Уол оҕо барахсан”, Эллэй хоһоонугар “Саха бухатыырдара”, айылҕаҕа таптал, ытыктааһын, харыстааһын тиэмэтигэр Уйбаан Уххан хоһоонугар “Эн күөх дуол”, Дмитрий Максимов тылларыгар “Мин Аммабар сайылас”, хоту дойдуга күн тахсыытын уруйдаан айбыт ырыата Александра Григорьева хоһуунугар “Иэхэй-чуохай” сахаларга эрэ буолбакка, элбэх омук сирдэригэр ылланар.
Улуу Кыайыы 75 сылын үөрүүлээх аһыллыытыгар Үөдэй нэһилиэгэр. Ол кэмнэргэ баһылыгынан үлэлии олорор Семен Владимирович Ядреевы кытта.
Сэрии кэмин оҕото буолан хайдах ол уордаах сыллары таарыйбакка, ыарахан олоҕу ааспыт, дьоллоох оҕо сааһы билбэтэх, элбэх харах уута тохтубут кэмнэри ахтан-санаан ааспат буолуой, биир дойдулаахпыт Алексей Татаринов-Удьурҕай хоһоонугар “Сэрии сылын оҕолоро” ырыаны Кыайыы 75 сылыгар сүрэхтээн, бу ырыатын аан-маҥнай төрөөбүт дойдутун сыанатыгар Үөдэйгэ ыллаабыта.
1991 сыллаахха айар алыптаах ыччаттары бэйэтин тула түмэн “Иэхэй-чуохай” кантри-фольк бөлөҕү тэрийэр. Атын бөлөхтөртөн ураты саҥа көрүҥү киллэрэн сахалыы инструменнарынан доҕуһуоллаан (мас хобо, дьаҕа, хомус, күпсүүр о.д.а.) элбэх сири-дойдуну кэрийэн үгүс ыччаты биллэр көстөр сулус буолан тахсалларыгар олук уурар: Герман, Клавдия Хатылаевтар, Герман Степанов, Прокопий Сыроватскай, Дархан, Саарын, Маргарита Кириллина, Амгаяна, Тамара Попова, Варя Аманатова о.д.а.
Улааппыт үөскээбит дойдутугар анаан “Кэрэҕин Нам сирэ” ырыаны айбыта. Ол курдук, кини 52 сыл айар үлэ абылаҥар сылдьан 70-ча ырыа ааптарынан буолар. Хит буолбут “Умнуллубат онус кылаас”, “Саҥа хаар” ырыаларын бэл бүгүҥҥү күн ыччаттара ыллыылларын, маны сэргэ кини ырыаларын мелодиятыгар үҥкүү муусукатын оҥорон кырачаан оҕолор лыахтыы көтө-дайа үҥкүүлүүллэрин көрөн киэн тутта саныыбын. Ытык киһибитигэр Владимир Семеновичка чэгиэн-буолууну, дьиэ кэргэнигэр дьолу-соргуну баҕарабыт. Айымньылаах айар үлэтэ, ырыалара уостан түспэккэ, бу курдук ыччаттан ыччакка, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн ыллана турдуннар.
Екатерина Эверстова, Үөдэй