Үөһээ Таастаахха Истээх алааска уон тохсус үйэ бүтүүтүгэр, сүүрбэһис үйэ отут сылыгар диэри, Соловьев Бүөтүр сэниэ ыал ахсааныгар киирсэн, уонтан тахса ынах сүөһүлээҕэ, хас да сылгылааҕа.
Асчыт, үлэһит кэргэннээҕэ, биэс оҕолооҕо, онтон түөрдэ уолаттар.
Бүөтчээн сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас майгылааҕа уонна бэйэтин лаппа кыанар киһинэн биллэрэ. Мас уустарыгар ампаар дьиэ туттарарыгар, дьоно кыайбат суон бэрэбинэлэрин бэйэтэ ылан уурталаан биэрэр эбит. Онно Истээххэ Бүөтчээн соҕотоҕун сүгэн аҕалбыт биир өһүөтэ өргө диэри сыппыт. Ону кэлин холкуос сэниэлээхпит дэнэр уолаттара төрдүө буолан нэһиилэ өндөтөллөр эрэ эбит. Оччотооҕу дьиэ мастара, ордук өһүөлэрэ, аһара бөдөҥ буолааччылара. Ити Истээх алаас эмис куобахтаах, нүөл ойуурдаах, бөдөҥ тиит мастардаах этэ.
Бүөтчээн ыала киһи – Лыыскап күүһүмсүйэр идэлээх эбит. Арай биирдэ Лыыскап сарсыарда атын далыгар тахсыбыта, атын далын аана биэс саһааннаах үөл тиит өһүөнэн, ортоку маһын иһинэн угуллан, олуллан турарыгар түбэһэр. Хаайтарбыт. Атын таһааран барыахтаах, өһүөнү көтөҕө сатаан мадьыктаһар да, дуол кыайбатах.
Бүөтчээн муокастаабытын билэн, киирэн көрдөһөргө эрэ тиийбит. Бүөтчээн туох да саҥата суох тахсан, Лыыскап көрөн турдаҕына, бэрт холкутук ол өһүөтүн көтөҕөн, ороон таһааран далтан тэйиччи илдьэн оргууй сиргэ ууран баран, саҥата суох дьиэтин диэки баадайа турбута үһү. Онтон ыла Лыыскап күүһүмсүйэр идэтин адьас бырахпыт, лаппа баһыйар киһи баарыттан саллыбыт.
Үлэҕэ иитиллии
Бүөтчээн түөрт уолугар хайатыгар да кини күүһэ-уоҕа хаалбатах. Улахан уола Соловьев Илья Петрович 1941-45 сс. сэриигэ үлэ фронугар сылдьан этэҥҥэ эргиллибитэ.
Илья Намҥа тутуу тэрилтэтэ үөскүөҕүттэн тутуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Педучилище бастакы дьиэлэрэ, Нам бастакы икки мэндиэмэннээх мас дьиэлэрэ, үгүс мас дьиэлэр барыта Илья биригээдэтин тутуулара. Улуус бастыҥ тутааччыта этэ, элбэх мас уустарын үөрэппитэ.
Үһүс уола Соловьев Николай II 1927 с. сааскы Ньукуолуҥҥа күн сирин көрбүт. Аҕатын мас хоруопка уган дьиэттэн таһааралларын үөлүк-дүөлүк өйдүүр эбит. Ол аата аҕата 1930 с. диэки ыалдьан өлбүт.
Тыа оҕотун оҕо сааһа уонугар бүтэрэ, онтон ыла үлэ киһитэ буолара. Бу Соловьев Н.П. II туһунан суруйабын. Манан кини саастыыта 1927-35 сс. оҕолорун барыларын олохторо, оҕо-эдэр саастара хайдах ааспытын сырдата сатыыр баҕаттан. Кини бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ, эмиэ кини курдук оҕо саастан илии ыар үлэтин көрсүбүт оҕолор буолаллар. Ол: Николаев Ф.Г., Петров М.А., Афанасьев Ст., Афанасьев Данил, Муксунов И.А., Казанов Н.Д., Охлопков А.Ф., Баишев А.Л. уо.д.а. Оччолорго тыаҕа кыыс да, уол да оҕону атаахтаппаттар этэ. Аҕыс сааһыттан үлэҕэ үөрэппитинэн бараллара.
Кылай (оҕо эрдэҕинээҕи аата) аҕыһыттан мас таһар, эрбиир, күөлтэн туос ыаҕайаларынан уу баһар, сүөһү хомуйар, күн аайы. От охсор, мунньар, оҕуһу, аты миинэр, көлүйэр, онон үлэлииргэ үөрэммитэ.
1937 с. бастакы кылааска киирбитэ уонна 1942 с. бэһис кылааһы бүтэрбитэ. Итинэн кини сурукка үөрэнэн бүппүтэ. Ити сылтан Таастаах сэттэ кылаастаах оскуолата тохтоон, түөрт кылаастаах буолбута. Онон 1943 сылтан үөрэнэн бүтэн үлэҕэ барбыта.
Ол саас ыам ыйын 25 күнүттэн бурдук ыһыытыгар, сир тиэриитигэр, булууктаах икки оҕуһу туорай маһынан сиэтиинэн холкуоска үлэтин саҕалаабыта. Уон икки сааһыттан атынан от мустарбыта, уон алта сааһыттан сеялкаһыт, косилкаһыт, холкуос биир тутаах үлэһитэ. Аны уон аҕыс сааһыттан ат айааһааччы идэтин эмиэ баһылаабыта, саас аайы холкуоска, сопхуоска элбэх атыыр соноҕоһу ыҥыырга, сыарҕаҕа үөрэппитэ. Бу – киһи эрэ санаммат үлэтэ.
Кыһыҥҥы бытархан тымныыга үөһээ Таастаахтан улуус киинигэр икки атынан холкуос этин, арыытын киллэрэр, тахсарыгар лааппы табаарын таһаарар. 1951-65 сс. Жданов аатынан холкуоска, кэлин сопхуоска хас кыһын аайы үстүү атынан сүүс биэс уон сүөһүгэ кытылтан, Орто уонна Толуукаан арыылартан күн аайы соҕотоҕун от тиэйээччинэн үлэлээбитэ. Онно кыһыҥҥы тымныыга, хараҥаҕа сарсыарда түөрт чааска туран, түргэнник чэйдии охсоот, үс атын көлүйэн, көстөн ордуктаах, кэлэ-бара икки аҥаар көстөөх арыыга кыра дьарамай саха барар. Кытыл бу бөһүөлэктээҕэр тымныы буолааччы.
Бэйэм хара үлэҕэ кыратык хаарыллыбыт буолан, ити төһө ыараханын эппинэн-хааммынан билбитим. 1957 с. сааһыгар 1940 с. “Өктөөп уота” холкуос уустара кулуупка анаан туппут ураты бөдөҥ, ыраас мастаах дьиэ көҥдөйүн, Соловьев Н.П. II уонна Колесов Семен, Семен I буолан, биирдии бэйэлэрэ үстүү сыарҕалаах атынан таспыттара.
Онно кинилэр бөһүөлэктэн үс чааска хайы-үйэ тахсаллара уонна биэс көстөөх сиргэ тиийэн, биирдии сыарҕаҕа биирдии бэрэбинэни состорон үргүлдьү төннөллөрө уонна дьиэлэригэр түүн уон икки чааска, дьэ, кэлээхтииллэрэ. Төһөлөөх ыарахан үлэтин бэйэҕит сыаналааҥ. Босхо кэриэтэ үлэ этэ. Билигин биһиги биэрэстэлээх да сиртэн биир атынан маһы тиэйэн аҕалартан сүрэҕэлдьиибит. Дьэ, билигин ким Таастаахтан атынан мас состорон киириэй?
Хатат
Ньукулай 1951-85 сс. Жданов аатынан холкуоска, онтон “Нам” сопхуоска отуттан тахса сыл сайын аайы уларыйбат кытыл звенотун косилкаһыта, салайааччыта. Кини звенота оттообут ото күөҕүнэн, чиҥинэн аакка киирэрэ. Урут бырыһыаҥҥа оттоон баран, күһүн дьон “эбии төлөбүр” диэн ааттаан от уктарар кэмнэригэр киһи барыта “Кылай отуттан” уктаран, биригэдьиирдэри хаайаллара.
Ити сылларга төһөлөөх гектар сири косилкалаабытын, төһө аты сыарҕаҕа, косилкаҕа үөрэппитин, төһө тонна бастыҥ оту холкуоска, сопхуоска тэбэн биэрбитин ааҕар да күчүмэҕэй буолуо.
Икки уоллаах, биирэ кэргэннээх, оҕолоох уонна туспа дьиэлээх, сүөһүлээх. Илиитин билигин да үлэттэн араарбат. Кыра хаһаайыстыбалаах, икки уолаттарыгар сүөһүлэрин көрсөр, уулатар, аһатар. Таах олорору, мээнэ сылдьары отой сөбүлээбэт. “Киһи үлэлиэхтээх” диэн быһаччы этэр.
Маны барытын көрөн, үлэ дьоҥҥо үтүө сыһыаны уонна сымнаҕас майгыны иитэр, киһини сөҕүрүйбэт хатан, эрчимнээх оҥорор эбит дии санаатым.
Афанасий ПРОКОПЬЕВ
“Эҥсиэли”, 1995 с., ыам ыйын 4 к.