Өрөбүл күннээҕи ааҕыылар: Аара айаҥҥа

(Партизан Николай Андреевич Лукин кэпсээниттэн)

Төгүрүччү чээл күөх. Чугас кэҕэлэр куоталаспыт курдук этэн чоргуйаллар. Хомустаах мыраанын түһүүтүгэр тиийэбит. Нам хотоол налыыта, Лена киэҥ иэнэ, бөлөх-бөлөх үүммүт талахтар, хатыҥнар сэбирдэхтэрэ күн уотугар үрүҥ көмүс буолан хайа да бэйэлээх уруһуйдьут сатаан оҥорбот хартыыната буолан көстөллөр.

Автобуспут улахана, сырдыга, олоҕо сымнаҕаһа киһи айаннаатар айаннаан иһиэх курдук. Пассажирдар үксүлэрэ оҕолор. Суумкалаахтар. Көрдөрө-нардара сүр, туристар быһыылаах. Арай, инники миэстэҕэ маҥан баттахтаах, нууччалыы кытархай хааннаах кырдьаҕас оҕонньор олорор.

Ханналаан иһэҕит, оҕолор? – диэн оҕонньор ыйытар.

Намҥа, Нам көрө иһэбит, – диэн хас да куолас тэҥҥэ эппиэттиир.

Дьэ сөп, үчүгэйдик көрүҥ-билиҥ. Хантан сылдьаҕыт?

Амматтан, – дэһэллэр оҕолор.

Саҥата суох олоруу. Амма диэн тыл оҕонньор ааспыт олоҕун санатар. Чакыр, Абаҕа сэриилэрэ… Ити бэрт өрдөөҕүтэ этэ. Оттон быйыл аммалар Намы кытта куоталаһаллар. Соторутааҕыта дуогабарга илии баттаммыта. Аны билигин оҕолор иһэллэр.

Оҕолоор, сотору Никольскай диэн сир кэлиэ, – оҕонньор кэпсиир. – Мин 1922 сыллаахха Амматтан киирбитим. Ити сыл 226-с Петроградскай полка сэриилэрэ Саха сиригэр кэлэн Колчак армиятын тобоҕун үлтүрүппүттэрэ.

Ити икки ардыгар тохтобул буолар. Оҕолор кырдьаҕас партизан Николай Андреевич Лукины ортолоругар аҕалан олордоллор.

Бу Кыһыл Сыыр диэн “Нам” сопхуос киинэ. Урут биир таҥара дьиэтэ, уонча балаҕан бааллара, – диэн кэпсээнин салгыыр. – Үрүҥнэр Никольскайга штабтанан олорон, ол бэс чагда саҕатыгар окуоппа хастан кыһыллары тоһуйаллара. Семенов диэн командирдаах 800-кэ киһилээх этэрээт Намҥа саба бүрүүкээн олорбута, кыра-дьадаҥы кыа хаанын тохпуттара.

Миигин Намы билэрим быһыытынан, Петроградскай полка сэриилэригэр сирдьитинэн анаабыттара. Командирбыт Соколов диэн бэртээхэй нуучча киһитэ этэ. Биһиги этэрээппитигэр 120 саабылалаах кавалерия, 300 ыстыыктаах пехота, хас да пулемет, биир пушка бааллара. Биһигиттэн ураты икки борохуотунан тахсан Граф Биэрэгэр түһүөхтээхтэрин истэрбит. Аммосов бэйэтэ тахсыһар диэн кэпсээн эмиэ баара.

Дьэ, Никольскай ити көһүннэ. Былыр бурдук ыһыыта манна саҕаламмыта. Билигин – Ленин аатынан холкуос биригээдэтэ, эмиэ остуоруйалаах сир. Ити киһи уҥуохтаах сиргэ чосуобуна турара. Ол томтору өйдөөн кэбиһиҥ. Ити туспа кэпсээннээх.

Автобус тохтобул оҥорор. Сорохтор түһэллэр, аҕыйах киһи Намнаары киирэн олороллор. Оҕолор уҥа-хаҥас өттүлэрин одуулаһаллар. Кинилэр урут даҕаны итини истэр этилэр. Ол өйдөбүллэрин чөлүгэр түһэрэ сатыыллар.

Биһиги этэрээппит Кыһыл Сыыртан икки аҥыы хайдыбыта. Сорукпут – Никольскайы төгүрүйэн өстөөҕү үлтү охсуу, – кэпсээн эмиэ салҕанар. – Аттаах сэрии мыраан аннынан Арыы Тииккэ тиийиэхтээх. Олор саа, саабыла күүһүнэн Никольскайтан Намҥа куотар өстөөҕү тоһуйуохтаахтар.

Оттон пехота суол икки өттүнэн иннин диэки айаннаабыта. Разведка чуолкайдык үлэлиирэ. Олохтоохтор даҕаны кыһыллары өйүүллэрэ. Никольскай олохтоохторун мыраан анныгар көһөрөн баран, үрүҥнэр сэриилэһэргэ бэлэмнэммиттэрэ биллибитэ.

1922 сыллаах бэс ыйын 21 күнүгэр Никольскай сыаптаммыта. Оҕолор, Арыы Тиит диэн – бу. Өстөөх аймаммыта биллибитэ. Сарсыарда 8 чаас саҕана биһиги дьоммут били булгунньахха кыһыл былаах аспыттара. Үрүҥнэр саанан, пулеметунан ытыалаан тоһуйбуттара. Оччоҕо биһиги эмиэ ытыалаабыппыт. Пушканан биир дьиэ муннугун тоҕо ыппыппыт. Онно үрүҥнэр өссө ыксаабыттара. Куотарга соруммуттара.

Үс чаастаах сэрии кэнниттэн дэриэбинэҕэ тоҕо анньан киирбиппит. Үрүҥнэр командирдара Семенов хаҥас илиитин тоһуттаран баран, мүлчү туттаран Нам диэки куоппут этэ. Сэттэ киһини билиэн ылбыппыт. Кыргыһыыга 70-тан тахса киһи өлбүт, элбэх киһи куотаары ууга түспүттэрэ биллибитэ. Сэрии сэбигэр да балачча тиксибиппит.

Никольскай сэриитэ кыһыллар кыайыыларынан түмүктэммитэ. Ол киэһээ 8 чаас саҕана этэрээт Намҥа тиийбитэ. Үрүҥнэр тобохторо иккис Модукка куоппут этилэр, – диэн оҕонньор кэпсээнин түмүктүүр.

Автовокзал. Айан дьоно тус-туспа хайысханан дьиэлииллэр. Николай Андреевич олорор сиригэр Бөтүҥнүүр. Оҕолору “кэлэ сылдьаарыҥ” диэн ыҥырар, – Хайаан да тиийиэхпит, — дэһэллэр оҕолор.

П. Сивцев

“Эҥсиэли”, 2002 с., бэс ыйын 20 к.

Читайте дальше