(Ахтыы)
Ааспыт үйэ муҥур баһылыктара үлэһит дьону араҥа-араҥа араартаан, сөбүлээбит өттүн бырааһынньык аайы кырааматаларынан көөчүктээн, атыттары күлүккэ анньыталаан, көрү көҕүлүттэн тутан олорбуттара мэлдьэҕэ суох. Биир эмэ чыын туомнааҕы утары саҥараары гыннахтарына: “Партизан тыытыма!” – диэн кытаанах суос сэрэтии оҥороллоро. Уодьугана суох репрессияларга үтүө дьонун сүтэрбит үлэһит норуот дьулайан хаалбыта өссө да ааһа илигэ.
Ол күлүккэ сылдьыбыт хара үлэһит диэн дьон ортотугар Сааба баара. Кини туһугар дьиибэ идэлээҕэ. “Кэпсээн баран кэлээр” диэбит киһилэриттэн биирдэстэрэ кини буолара. Чыпчыҥнаан кэбиһэ-кэбиһэ, төбөтүн энньэччи анньан, кэпсии-ипсии олороро харахпар бу көстөн кэлэргэ дылы гынна. Биэс уоннарыттан аҕа саастаахтар үгүстэрэ Сааба Сэмэнэбиһи үчүгэйдик өйдүүллэрэ буолуо. Ортоттон өндөс уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, харбаан ылбытын мүлчүрүппэт харылардаах, хара бараан ис киирбэх дьүһүннээх этэ. Киһи көрөөт да сөбүлүүр киһитэ баар буолар, Сааба оннук киһи этэ. Холкуос эҥин араас үлэлэригэр барытыгар эриллибит, ханныктаах да үлэни саллыбакка кыайа тутар, барыны сатыыр, оҥорбута-бүтэрбитэ эрэ баар буолара уонна куруутун “ини итинник, маны маннык гынаҕын” диэн көрдөрөн сүбэлии сылдьар буолара. Сааба сиэрдийэни суорара бу түргэнэ, икки өттүн тэҥҥэ охсон кылбаҥнатан бүтэрэ охсоро, биир да киһи кинилиин турууласпат буолара. Арай, эрдэ суох буолбут, сэрии кэннинээҕи дьыллар дьиҥ кыах үлэһиттэрэ – саллаат Мэхээлэ уонна биирдэстэрин умнан кэбиспиппин, арааһа, Хаппай диэн киһи буолуон сөп, олор эрэ сабырыйыахтарын сөбө эбитэ үһү. Сүүнэ улахан Бөрүөччүн хотонун иккиэйэҕин туппуттар, онно балачча суон мастары хайыта суоран тэллэрэн кэбиспит олуктара соторутааҥҥа диэри бааллара эбитэ үһү. Уончалыы, уонтан тахсалыы оттоох күрүөлэри тутарга, тоһоҕо анньыытыгар Сааба сылдьара, утары хаамта-хаампытынан тоһоҕо үүтүн анньан начаас силлиргэтэн кэбиһэрэ, онтукайа ыппыт ох курдук көбүс-көнө буолара. Сулумах дьон быһыытынан, Сааба уолунаан, бэйэтин туйаҕын хатарбыт, эмиэ турбут-олорбут сүрэх-бэлэс хаата Туолатынаан, ыраах учаастактарга сүөһү көрөн кыстыыллара. Холкуос саҕана, оттуур сиргэр ананныҥ да бүттэ – сыллата онно сайылыыгын. Биһиги аналбыт – Баакычча арыыта этэ. Ыһыахтар уруйданан бүттүлэр да, окко көһөр түбүлгэнэ буолара, техникалары-көлөлөрү, киһилэри-сүөһүлэри да диэххэ сөп, барытын бииргэ баарсаҕа симэннэр аналлаах арыыбытыгар тиэрдэн, сүөкээн кэбиһэллэрэ. Аарыма хараабыл курдук арыыга экипаж курдук толугураан, аны күһүн хаар түһүөр диэри оттуу хааллахпыт ол. Сайын устата, саараама, дэриэбинэни көрдөрөөччүлэрэ суох. Тыһыынчанан туонна от оттоноро, манан дьыала буолбат этэ. Биһиги ол курдук Баакыччабытыгар бииргэ үлэлиирбит, Сааба куруук кэбиһиигэ сылдьара, хайдахтаах да бугуллары биирдэ түөрэн ылар буолара. Бугулдьут кыргыттар бэтиэхэрэн, сороҕор сүүнэ бугуллары туруортаан кэбиһэллэрэ. Онно бөдөҥ бугулу өрө көтөҕөн күүстээх тыал утары күөрэҥнэтэн, кыдамата кэдэҥэлээн, дьүккүлдьүйэн иһэрэ көрөргө астык да буолара. Сааба хаһан да сылайдым-элэйдим диэн муҥатыйбат этэ. Күүстээх киһи хаһан баҕарар холку буолааччы, Сааба хаһан даҕаны бииргэ үлэлиир дьонун кытта иирсибэт-кыыһырсыбат эйэҕэс майгылааҕа. Биригэдьиири таһынан, үлэ эрэ иннэ диэн умса түһээхтээбит, бас-көс оҕонньоттор, эмээхситтэр баар буолаллара. Дьэ, ол бас-көс дьоннорбут оттуу сылдьан, Саабаны бэркэ көрдөһөллөрө, ол – “омурҕаннарга, бука диэн, баһаалыста, кэпсээмэ, киэһээҥҥэ диэри тулуйа түс”, — диэн буолара. Ол да үрдүнэн, бугул сүгэн иһэн, Сааба айаҕа хам буолбат этэ. Арыт, алҕаһатан, омурҕанныы олорон, туохтан эмэ сылтаан, айаҕа аһыллан хааллаҕына, ону истэр-истибэт барыта аппаһан-даллаһан истэн олорон хааларбыт да баар буолара. Ол курдук, кэпсиир киһи кэпсээтэҕинэ – умсугутуулаах кинигэни арыйан умса түһэн, барыны умнан, кинигэ иһигэр киирэн хаалар курдук, ыпсыытын кытаран, ымпыктаан-чымпыктаан угуйан кэпсиир буолара. Дьэ, киэһэтин Сааба кэпсээнинэн бигэтэн утуйан хааларбыт. Ордук ардахтарга күннүүрбүт, кэпсээн бөҕөнү истэр этибит.
Кэлин, биир кыһын күтүөтүм Барыыс Саабалыын Хаҥаластаах диэн өрүс арыытыгар убаһа аһатан кыстаан олорбуттаахтар. Сааһыары Барыыһы дэриэбинэҕэ көрсөммүн: “Араадьыйалааххын дуо?” – диэн ыйыттым: “Суох”, — диэбитигэр, — “Миэхэ баар, ону ылбаккын дуо?” – диэбиппэр: “Суох, суох, ылбаппын, араадьыйа наадата суох, мин киһим Дьокуускай да араадьыйатын баһыйар, кэпсээнин истэ сытан нухарыйан бардахпына, доо тур, иһит, дии-дии кэпсээччи”, — диэн буолла.
Сааба, мин өйдүүрбүнэн, кэпсээннэрин хатылаабат үгэстээҕэ, арай, ким эмэ көрдөстөҕүнэ иккиһин кэпсиирэ. Ол курдук, саҥаттан саҥа, букатын тус-туһунан кэпсээннэр бэйэлэрэ Сааба уоһуттан тахса турар курдук этилэр.
Сырыы бөҕөнү сылдьыбыт, үлэ бөҕөнү үлэлээбит, “уот сэриини ортотунан кэһэн кэлбит” киһибит үөрэҕэ суох этэ. Сааба үөрэхтээҕэ буоллар, төһөлөөх элбэх кинигэни суруйуо эбитэ буолла? Айылҕаттан бэриллибит хаарыан талаан, дорҕоон буолан, үрэх-тыа, ходуһа-хонуу ньуурун устун симэлийэн хааллаҕа. Билигин, айаҕалыы сатаан, абаккара саныыгын: оо, оччолорго толкуйдаах эбит буоллар, тугу да быраҕан туран, батыһа сылдьан, суруммахтаан хаалбыт буоллар, бэйэлэрэ хас эмит кинигэ буолар кэпсээннэр умнуллан хааллахтара. Мэник-тэник эдэр саас онно эрэ наадыйбатаҕа хомолтолоох. Билигин кэлэн, ол өрдөөҕүтэ куоттарбыт ахсым аттарбыт, эргиллибэт гына, туйахтарын тыастара сойбута ырааттаҕа… Арай, оннук киһи – Колмогоров Савва Семенович баара диэн эрэ бу ахтан аастаҕым.
К. ХРИСТОФОРОВ, Шмидт
“Эҥсиэли”, 2002 с., ыам ыйын 28 к.