Саха народнай суруйааччыта, талааннаах прозаик, драматург Николай Алексеевич Лугинов быйыл 75 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйдээх сыла. Кини 1948 с. атырдьах ыйын 14 күнүгэр Кэбээйи улууһугар Тыайа нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Аҕата Алексей Давыдович Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, уһун кэмҥэ колхоһу салайбыта, тутуу ветерана, Кэбээйи оройуонун бочуоттаах олохтооҕо. Ийэтэ Екатерина Николаевна Куокуйтан төрүттээх, үлэһит бастыҥа, минньигэс астаах асчыт, уран тарбахтаах иистэнньэҥ. Иллээх ыал икки Василий уонна Коля диэн уол оҕоломмуттара. Уолаттар оҕо эрдэхтэриттэн кинигэни умсугуйан ааҕаллара. Николай Лугинов 1955 с. нулевой кылааска киирбитэ, Тыайа 8 кылаастаах оскуолатын 1964 с. бүтэрбитэ. Салгыы Кэбээйи орто оскуолатын бүтэрэн “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн ыҥырыынан Тыайа совхоһугар үлэлээбитэ, ол кэннэ Советскай армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. 1972 с. СГУ физико-математическай факультетын бүтэрэн Хаҥалас улууһун Хатас оскуолатыгар учууталлаабыта, комсомол уобаластааҕы комитетыгар инструктордаабыта. 1981-1983 сс. М. Горькай аатынан Литературнай институт Үрдүкү литературнай куурустарын үөрэнэн бүтэрбитэ. Нам улууһугар типография директорынан, 1992 с. күн бүгүнүгэр диэри П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей директорынан ситиһиилээхтик үлэлиир. Николай Алексеевич айымньылаах айар үлэтин таһынан, биллиилээх общественнай деятель. Ол курдук Духуобунас академиятын вице-президена, 1979 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Н.А. Лугинов олоҕун аргыһа, тапталлаах кэргэнэ Наталья Егоровна Терехова Нам улууһун Модут нэһилиэгиттэн төрүттээх. Онон Нам сирэ Н.А. Лугиновка иккис дойдута, биһиги Намнар биир убаастыыр, киэн туттар, улуу киһибит буолар.
Н.А. Лугинов аан бастаан литератураҕа үктэниэҕиттэн бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх, улахан дьоҕурдаах автор быһыытынан биллибитэ. Бастакы айымньылара 1974 с. «Хотугу сулус» сурунаалга «Саһарҕа», «Чыккымай», «Суоллар» диэн ааттанан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Бу дьоҕус эрээри дириҥ ис хоһоонноох айымньылары ааҕааччылар уонна литература үөрэхтээхтэрэ бэрт сонурҕуу, сэҥээрэ көрсүбүттэрэ. Эдэр киһи суруйар талаанын, ураты буочарын саха народнай суруйааччылара Семен, Софрон Даниловтар, Күннүк Уурастыырап, Леонид Попов хара маҥнайгыттан таба көрөннөр күүс-өйөбүл буолбуттара. Онтон ыла эдэр суруйааччы айымньылаах айар суолун аартыга арыллан испитэ, литература эйгэтигэр киирэр аартыга бигэтик арыллыбыта. Сотору кэминэн маҥнайгы сэһэннэрин уонна романнарын таһаарар. «Сэргэлээххэ» (1978) сэһэҥҥэ ааптар студент ыччат, эдэр специалистар олохторун сырдатар. «Нуоралдьыма чараҥар» (1979) сэһэҥҥэ сэрии кэминээҕи оҕо саас туһунан кэпсэнэр. «Мэндиэмэннэр» ромаҥҥа суруйааччы хотугу куораттары тутар дьон айар үлэлэрин сатабыллаахтык көрдөрөр. Н.А. Лугинов «Түһүлгэ», «Таас тумус», «Сэбирдэх уута», «Хозяин дома», «Үрдүк арыылар», «Дом над рекой», «Кустук», «Баллада о черном вороне», «Халлаан хараҥата» диэн о.д.а. айымньылара ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тарҕаммыттара. Саха уус-уран литературатын чинчийээччилэр, ырытааччылар Н.А. Лугинов «Суор», «Кустук», «Таас тумус», «Сэргэ» о.д.а. кэпсээннэрин, айымньыларын бары өттүнэн-сиппит-хоппут, үрдүк уус-уран таһымнаах, саха литературатын бастыҥ айымньытынан буолалаларын бэлиэтииллэр.
Ол курдук, суруйааччы «Таас тумус» сэһэнэ нууччалыы тылбаастанан 1985 с. «Песня белых журавлей» диэн ааттанан Москваҕа «Современник» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу сэһэн францзустуу тылбаастанан норуоттар икки ардыларынааҕы литературнай күрэххэ үрдүктүк сыаналаммыта, Алжир республикатын өйдөбүнньүк мэтээлин ылбыта. Маны таһынан, Николай Лугинов Казахстан Республикатын «Алаш» литературнай премиятын лауреата буолбута элбэҕи этэр.
Н.А. Лугинов араас көлүөнэ дьон олохторун, дьылҕаларын, киһи ис туругун, киһи санаатын, характерын уратытык бэлиэтээн ойуулуур аааптар быһыытынан биллэр. Хас биирдии геройун психологияларын, туруктарын чопчу арыйар, ураты суоллаах-иистээх, ис–иһиттэн айдарыылаах философ суруйааччы. Итини таһынан Н. Лугинов айымньылара ураты күүстээх сахалыы тыыннаахтар, дириҥ философскай ис хоһоонноохтор. Холобур, «Сэргэ» диэн сэһэҥҥэ биһиги саха норуота түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит, национальнай уратыбыт ытык-мааны бэлиэтин – сэргэни сатабыллаахтык тыыннааҕымсытан ойуулаан ааҕааччылары долгуппута.
Кини айымньыларын биир сүрүн уратыта көтөрү-сүүрэри, айылҕаны тыыннааҕымсытан көрдөрүү буолар. Кинилэри хас биирдиилэрин токуйдуур, тулалыыр эйгэ дьайыыларыттан үөрэр-көтөр, хомойор-хоргутар дууһалаах гына ойуулуурун бэлиэтииллэр. Бу «Суор» уонна «Кустук» диэн айымньыларга чуолкайдык көстөр. «Кустук» диэн уустук ис хоһоонноох айымньыны биһиги биир дойдулаахпыт, учуонай, прозаик, тылбаасчыт Лина Михайловна Сабарайкина — Алтааны францзустуу тылынан тылбаастаабыта.
Николай Лугинов историяҕа хаалбыт чулуу дьон туһунан ирэ-хоро суруйар биир бастыҥ суруйааччыбыт буолар. Ол курдук, суруйааччы сүүрбэһис үйэ бүтүүтүгэр “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” 2007 с. трилогия-романы саха киһитин хараҕынан историяны саҥалыы анааран суруйар. Бу айымньытын кини 20-чэ сыл устата суруйбута. Бу историческай, историческай-политическай айымньы саха норуотун ис кутун уһугунаран улахан оруолу ылбыта диэтэххэ ханнык да саарбахтааһын суох. Манна даҕатан эттэххэ, Сэбиэскэй кэмҥэ “кыра омуктар аан дойду проблематыгар кыттыһыннарбат, улуу норуоттар бэйэлэрэ быһаарыахтара” диэн партия өйдөбүлүнэн история сүрүн хаамыыларыттан туоратыы баара. Ол да иһин олорон ааспыт историческай дьоммут ааттара омсоолоох эрэ өттүнэн суруллара. Ити туһунан историческай наука доктора Е.Е. Алексеев 2008 с. «Чолбон» N1 «Далантан саҕаламмыт литература» диэн ыстатыйатыгар суруйбута. Онно: «…Уус-уран айымньыга ааспыт историческай кэми олоҕу кытары дьиҥнээхтик аттаран, кырдьыгынан суруллубут айымньылар ол иһин суохтара эрэ диирбитигэр тиийэбит. Далан литератураҕа кэлиэҕиттэн саха былыргы олоҕун, баайын, тойонун, ырыатын-тойугун, дьахтарын, ойуунун, үһүйээннэрин, номохторун дьоһуннаахтык, кырдьыгынан суруйуу саҕаламмыта. Суруйааччы Н. Лугинов итини тилэх баттаһа “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романа саха билиҥҥи литературатын өссө үрдүк, киэҥ таһымҥа таһаарда» диэн үрдүктүк сыаналаабыта.
Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” роман араас омук тылыгар тылбаастанан ааҕааччы киэҥ араҥатын хаппыта. Нууччалыы тылынан Владимир Карпов, Николай Шепилов диэн биллэр суруйааччылар тылбаастаабыттара. Режиссер Андрей Саввич Борисов “Тайна Чингис Хаана” диэн уус-уран киинэни устубута, киинэ эйгэтигэр аан дойдуга киэҥ сэҥээриини ылбыта. Бу киинэни 56 дойду атыылаһан ылбыта.
Роман-трилогия үрдүк таһымнаахтык суруллубут, историяны сонун хараҕынан көрдөрөр айымньы, саха литературатыгар эрэ ситиһии буолбакка , бүтүн Россияҕа ураты көстүү диэн Россия суруйааччылара, учуонайдара В.Н. Ганичев, С.А. Небольсин бэлиэтээн тураллар. Түүр уонна монгол чинчиһиттэрэ Чыҥыс Хаан уобараһын бэркэ биэрбит, киһи уонна полковедец быһыытынан дириҥэтэн арыйбыт диэн үрдүктүк сыаналаабыттара. Онон бу айымньы суруган да. экраҥҥа да киэҥник тарҕаммыт буолан, билигин да, инникитин да араас өттүттэн дьон болҕомтотун тардар, араас чинчийиилэр тиһигин быспакка тахсаллар, инникитин да тардыа, чинчийиллиэ, ырытыллыа турдаҕа…
Н.А. Лугинов саха норуотугар сүҥкэн суолталаах, киэн туттар дьонун ааттарын үйэтитиигэ анаан хас да драманы суруйбута. Ол курдук драма курдук уустук жанрга саха литературатын төрүттэспит А.И. Софроновка анаан “Алампа, Алампа…”, Саха Автономиятын төрүттээбит М.К. Аммосовка “Бырастыы” драмалар айыллан театр сыаналарыгар туран дьон болҕомтотун тарпыттара.
Ааптар М.К. Аммосов уобараһын “Бырастыы” диэн пьесатыгар дириҥник арыйан көрдөрбүтэ, ойуулаабыта. Бу айымньы М.К. Аммосовка анаан айыллыбыт аҕыйах драмалартан биир чаҕылхайдара. “Бырастыы” драма Н.Лугинов атын айымньыларын курдук илдьиритэн ырытыы суоҕун кэриэтэ. Онон бу айымньыга тохтуу түстэххэ, пьеса аан бастаан сыанаҕа 1991 с. турбута. Онтон 1992 сыллаахха национальнай кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн, “Халлаан харахата” диэн кинигэтигэр киирбитэ. «Бырастыы» драма 1991 с. театрдарга ситиһиилээхтик турбута. Аныгы режиссердар бу пьесаҕа олоҕуран, уларытан сыанаҕа таһаарбыттара. Холобур, 2017 с. режиссер Руслан Тараховскай «Максим» диэн сыанаҕа туруорбут айымньыта үгүс көрөөччү болҕомтотун тарпыта.
Драма историческай, итиэннэ философскай дириҥ ис хоһоонноох, икки оонньуулаах, хас биирдии ааҕааччы, көрөөччү дууһатын таарыйар, долгутар, толкуйдатар ураты айымньы. Айымньыга М.К. Аммосов Киргизияҕа Киин комитет бастакы сэкирэтээринэн үлэлиир кэмэ, олоҕун бүтэһик сыллара, репрессияҕа түбэспитэ, репрессия кэнниттэн хайдах быһыы-майгы буолбута, дьон өйө-санаата (психологията) ойууланар. История токурутуутун көрдөрүү драма конфлига буолар. Драмаҕа М.К. Аммосов сүрүн кэрэхсэнэр герой, онон автор сүрүн геройугар «чугас, истиҥ сыһыаннаах» диэн бэлиэтиэххэ сөп. Драмаҕа автор М.К. Аммосов маҥнайгы характеристикатын Максим Аммосов бэйэтин билиһиннэрэригэр билсэбит. Манна М.К. Аммосов автобиографията интертиэкис быһыытынан киирбит.
Н.Лугинов айымньыга элбэх уус-уран ньымалары табатык туһанар. Драма биир сүрүн уратыта хронологиянан сайдыбат. Айымньы композиционнай тутула уустук, тоҕо диэтэххэ, араас сыллар, кэмнэр параллельно көстөллөр. Ол курдук, М.К. Аммосов репрессияламмытын кэннэ сыһыан, үлэлиир тиһэх кэмнэрэ тус-туспа сюжеттарынан ойууланар. Драма сүрүн идеята историяны объективнайдык сыаналааһын, М.К. Аммосов сырдык аатын тилиннэрии, история токурутууларын көннөрүү.
Драма онньуур дьонун ахсаана 23, итиэннэ массовкаҕа — ыҥырыылаахтар — партия КК чилиэннэрэ, ааптар бэйэтэ суруйбутунан “норуоту араас кэмнэргэ өрө-таҥнары салайсыбыттар, кыһыл уонна үрүҥ бартыһааннар, кэнникилэр уонна инникилэр…” бааллар. Драмаҕа М.К. Аммосов сүрүн кэрэхсэнэр герой, онон автор сүрүн геройугар «чугас сыһыаннаах» диэн бэлиэтиэххэ сөп. Маны таһынан атын геройдар: Рая Цугель-Аммосова, Дьинбаев — ККII секретара, П. Мардахов — Нарком, Ойуунускай -поэт, олоҥхоһут, Лениннии гримнэнэр актер, Ленин секретара, Чахов Самсон Семенович — маҥнай эдэр, кэлин кырдьаҕас, урукку чекист, Коммунист, Иирбит коммунист, Бопторбут — тыла суох, Историк, Хотусов Василий Васильевич — Ис Дьыала Наркома, Никифоров Василий Васильевич, Ксенофонтов Павел Васильевич о.д.а. бааллар. Онон драма элбэх уобарастаах, көстөрүн курдук айымньыга М.К. Аммосовтан ураты үгүс биллэр историческай дьоннор бааллар. Хас биирдии герой айымньы идеятын, ис хоһоонун, конфлигын арыйарга суолталаахтар.
Айымньыга историческай чахчыларга сыһыаны П. Мардахов — Нарком, Историк геройдарын нөҥүө сытыытык көрдөрөр. Историгы кытта Чахов диалогтарыгар кэмҥэ сыһыан арылхайдык көстөр. Бу икки персонаж ааптар бэйэтин тус санаатын илдьэ сылдьар геройдар буолаллар диэххэ сөп. Драма хас биирдии персонаһа кэрэхсэбиллээх да, омсоолоох да, кинилэр бары М.К. Аммосов уобараһын арыйарга көмөлөөхтөр. Айымньы геройдарын характердара оччотооҕу күүрээннээх олоххо чугастар. Персонажтар бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттара, истэригэр тус-туспа утарсыылаахтара драманы ордук кэрэхсэбиллээх оҥорор. Холобур, утарыта персонажтар НКВД үлэһиттэрэ о.д.а. бааллара М.К. Аммосов суолтатын үрдэтэн биэрэллэр.
Айымньы утарыта тутуллар («двойник») уобарастар диэн Сатанеев — Ис Дьыала Наркомун солбуйааччы уонна Алгысов – кистэлэҥ агент буолаллар. Кинилэр ааттара да этэрин курдук Сатанеев — сатана диэн өйдөбүлгэ, онтон Алгысов – алгыс диэн тылтан ааттаммыт. Кинилэр суруйааччы олоҕу көрүүтун чопчулаан биэрэллэр. Иирбит коммунист, Иирбит аҕабыыт — бу аллегория уобарастар. Олохторугар буккуллубут дьону ханалытан — кубулутан уус –уран ньыманан ойуулаабыт. Драмаҕа П. Мардахов — Нарком уобараһа ураты. Оччотооҕу кэм тыынын сытыырхатан биэрэр уобарас.
Драмаҕа Историк, Иирбит коммунист, Бопторбут — тыла суох, Сулууспалаах киһи, Иирбит аҕабыыт, Орто Бааһынай, Түбүтүөйкэлээх киһи, Чахова Октябрина Семеновна- Чахов балта (маҥнай кыыс, кэлин — эмээхсин) мээнэҕэ киллэриллибэтэхтэрэ чуолкай. Бу кинилэр ааттарыгар да суруллубутун курдук бутуурдаах кэм сиэртибэлэрин көрдөрөр персонажтар. Кинилэр истэригэр утарсыылара, олоҕу көрүүлэрэ нэһилиэнньэ буомурбут өрүтүн көрдөрөллөр. Ис туругу, итэҕэһи ыйар ааттаах персонажтарынан суруйааччы оллоххо суолларын булбакка, итиэннэ үөһээ былаас содулуттан, көҥүллүк тыыммакка, бутуллубут дьону киллэрэн көрдөрбүт диэн бэлиэтиэххэ сөп. Айымньыга кини Чахов Самсон Семенович диэн уруккута чекист кырдьаҕас бэйэтин санаатынан арааһы саныырын, толкуйдуурун, кэм уларыйыыларыгар сыһыан хайдах уларыйарын туһунан кэпсэнэр. Кини былаас уларыйыыларын киэҥник ырыҥалыыр персонаж дии саныыбыт. Атыннык резонер уобарас диэххэ сөп. Атын геройдары сыаналыыр, кинилэр дьайыыларыгар сыана быһар. Ол эбэтэр ааптар олоххо сыһыанын, идеятын биллэрэр диэххэ сөп.
Режиссер А.С. Борисов интервьютугар Н.А. Лугинову билиҥҥи кэм Ойуунускайа диэн үрдүктүк сыаналыыр уонна кини айымньыларын тыла-өһө уустук тутуллааҕын маннык этэн турардаах: “…Кини теманы арыйан иһэн атыҥҥа көһөр уонна кэлин төттөрү төннөн кэлэн ситэри этэр ньымалаах, монологтара улахаттар уонна этиилэрэ бары кэриэтэ уһун тыыннаахтар” – диэн бэлиэтиир.
Н.Лугинов атын айымньыларыгар иччи, алаас, өрүс, сэргэ архетип уобарас буолан, хайаан да киирэн кэлэллэр уонна кини олоҕу көрүүтүгэр сүрүн санаатын тиэрдэллэр. Драмаҕа ити бэлиэлэр (хара күлүктэр) историк түүлүгэр көстөллөр. Айымньыга хронтотоп алаас, өрүс бэлиэлэрэ ойууланалларллар. Алаас, өрүс саха норуотугар ураты суолталаах суолталаах, олох, кэм символа буолаллар. Биһиги ис өйдөбүлбүтүгэр (национальный код) баар символ, олох тутулун символлара буолар.
Драмаҕа М.К. Аммосовы билиһиннэрии, айылҕаны, дьыл кэмин хоһуйуу баар, айымньы эйгэтигэр ааҕааччыны киллэрэргэ аналлаах. Саас буолуутунан, туох барыта айылҕаны кытта тыллыытынан, тиллээһининэн саҕаланар.
Бу драма туһунан маннык сыанабыл баар: «В этой пьесе отражена трагедия человечества о правде. Все мы убеждены, что правда всегда за нами и наши оппоненты не правы. Но на самом деле правда многолика, она относительна. После нескольких десятков лет осужденных людей реабилитировали, наша страна прошла через это. Многих это сломало, но в то же время многих укрепило. И я благодарен, что судьба свела меня с личностью Максима Аммосова».
Н.А. Лугинов М.К. Аммосов оҕолорун кытта чугастык билсибитэ, үгүстүк кэпсэппитэ геройун ис туругун, философиятын арыйарыгар күүс-көмө буолбута. Манна көлүөнэлэр солбуйсуулара, кэмнэр уонна былаастар уларыйыылара, кинилэр ыкса ситимнэрэ, дирин хорутуулаахтык, историческай кырдьыктаахтык саас сааһынан итэҕэтиилээхтик ойууланар.
Хомойуох иһин, дойду историятын хайдах баарынан ылыммакка, уларыта сатаан өйдөөһүн баар. Бу уопсастыба саамай улахан итэҕэһэ. Онон бу «Бырастыы» диэн драмаҕа историяны бутуйар, киһи дууһатын долгутар — сиэр-майгы, кырдьык-сымыйа, чиэс-суобас, олох-өлүү, үтүө-мөкү, амарах-тыйыс сыһыан уо.д.а сытыы боппуруостар таарыллаллар. Драма историяны көрөргө интэриэһи тардар, үгүс толкуйдары үөскэтэр.
Д.Е. Васильева 1999 с. суруйбут сыанабылын аҕалар тоҕоостоох: «Кырдьык, Н.Лугинов “Бырастыы” диэн драматыгар М.К. Аммосов обраһыгар саха норуотун чахчы үрдүк культуралаах, киэн-билиилээх, дириҥ государственнай өйдөөх-санаалаах, уу сахалыы дууһалаах, куттаах-сүрдээх национальнай духовнай лидерин характерын арыйарга дьулуспута… Н.Лугинов төрөөбүт норуотун духовнай лидердэрэ, интеллектуальнай өйдөрө-санаалара буолбут саха чулуу уолаттарын М.К.Аммосов, А.И.Софронов образтарын уус-уран литератураҕа дьүһүйэн киллэрбитэ билиҥҥи уонна кэлэр көлүөнэ ыччат өйө-санаата ситиитигэр, характера буһуутугар-хатыытыгар кырата суох оруолу ылыаҕа”.
Айымньы суруллубут историятын туһунан ааптар бэйэтэ кэпсиирэ хаһан баҕарар «сыаналаах» буолар. Онон сиэттэрэн Н.А. Лугинову кытта көрсөн, «Бырастыы» пьеса хайдах суруллубутун туоһуластыбыт. Онуоха кини «режиссер Андрей Саввич Борисов уонна издательство үлэһитэ Татьяна Ивановна Румянцева миигиттэн М.К. Аммосов туһунан пьеса суруйарбар көрдөспүттэрэ. Бэйэм тута сөбүлэспитим. Оччолорго Намҥа олохсуйан олорорум, Айымньы суруйарбар материалым толору баара, онон ис-иһиттэн тахсан испитэ. Ол эрээри бу драмаҕа уһуннук үлэлээбитим. “Бырастыы” драманы айарбар элбэхтик хос өйдөбүллээх этиилэри туттубутум. Суруллубутун кэннэ бэчээккэ тарҕана илигинэ 1991 с. сыанаҕа турбута. М.К. Аммосов оруолун Никита Аржаков толорбута. Сыанаҕа уончата турбутун кэннэ сүрүн герой оруолун толорооччу көһөн хаалан испиктээкил тохтообута. Онтон сыанаҕа турбутун кэнниттэн 1992 сыллаахха национальнай кинигэ кыһатыгар “Халлаан харахата” диэн кинигэбэр киллэрэн бэчээттэппитим. Сыанаҕа бэлэмнээбит тиэкиспиттэн улаханнык уларыйбакка тахсыбыта» диэн кэпсээбитэ.
Аймньы үгүс докумуоҥҥа олоҕуран суруллубутун бэлиэтэ — историческай чахчылар ойууланаллар. Онон драмаҕа историяны кэрэһэлиир докумуоннар уларыйбакка табыгастаахтык киирэннэр оччотооҕу кэм тыынын биэрэллэр. Холобур, айымнньыга историк уонна Чахов диалогтарыгар М. Аммосов дакылаатын магнитофоҥҥа истэллэр: “Наша якутская организация РКП сравнительно молодая. Существует она всего 7 месяцев… Вот путь самоочистки нашей партии от всех вредных и негодных наслоений…”– диэн 1920 с. ахсынньы 18 күнүгэр «Ленский коммунар» хаһыат 79 №-гэр тахсыбыт ыстатыйаттан киирбит. М.К. Аммосов 1937 с. Киргизия компартиятын К.К. 1 съеһыгар эппит дакылаата: “…Далее, с самого начала мы должны признать главную опасность, которая нависла над нами – произвол. Его породило голое администрирование, попирание внутрипартийной, профсоюзной и советской демократии…”…
Ааптар айымньытыгар монологу, диалогу хото туттубут. Драмаҕа М.К. Аммосов туһунан кэргэнэ Рая Цугель-Аммосова билиһиннэрэр: “Максим хайдах курдук судургутун, киэҥин-холкутун үгүстэр бэлиэтииллэрэ. КК уонна Ленин тус бэйэтинэн ураты сорудахтарынан фрону хаста эмит туораан Колчак тыылыгар кистэлэҥ үлэҕэ сылдьыбытын бэрт дэҥҥэ кэпсиирэ…”, ити ахтыы «Скромность Максима была настолько во всем его существе, что он крайне релдко рассказывал о соей работе в тылу у Колчака, о своих неоднократных переходах через линию фронта по заданию ЦК компартии и лично В.И. Ленина…». Бу ахтыыны ааптар нууччалыыттан тылбаастаан киллэрбит.
Драма суруллубут кэмигэр биһиги судаарыстыбабытыгар улахан уларыйыылар бүрүүкээбиттэрэ. Саха сирэ уустук политическай уонна экономическай балаһыанньаттан тахсарга, 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация ылыллыбыта. Саҥа демократическай, правовой, гражданскай уопсастыбалаах Саха сирин тутуу 1991 сылтан саҕаланар. Онон суруйааччыларга саҥа тыын, национальнай ис турук уһуктуутугар саҥа сүүрээннэр киирэллэригэр кыах биэрбитэ. Бу кэм (период) драма суруллуутугар сыһыаннаах эбэтэр сыһыана суох диир кыахпыт суох. Ол гынан баран ити кэмҥэ суруллубута чопчу (факт).
Түмүктээн эттэххэ, “Бырастыы” драма норуот тумус туттар геройун — М.К. Аммосов уобараһын толору арыйар, кини олоҕун норуотугар суолтатын сиһилии уус-ураннык ойуулуур, кини аатын үйэтитэр биир бастыҥ айымньы буолар. Н.Лугинов бу айымньыта кэнэҕэски да кэмнэргэ саха литературатын көмүс фондугар баар буолуон сөп. Ханнык да общественнай быһыыга-майгыга, киһи олоҕу, историяны кэрэхсиирэ, үрдүккэ дьулуһуута, төрөөбүт дойдуга кыһамньыылаах сыһыана баарын тухары ааҕааччыны сэҥээрдэ, умсугута, долгута туруохтара.
Н. Лугинов айар үлэтин атын омук дьоно ытыс үрдүгэр түһэрэн көрсөллөр диэтэхпинэ сыыспаппыт буолуо. Тоҕо диэтэр кини айымньылара саҥардыы буруолаан таҕыстар эрэ, тутатына атын омук тылынан тылбаастанан кинигэ буолан бэчээттэнэн иһэр. Бу мантан да көстөрүнэн атын омук улуу суруйааччылара саха суруйааччытын айымньытын ис хоһооно уратытын, дириҥ түгэхтээҕин, сонун сүүрээннээҕин болҕомтоҕо ылан үлэлэһэллэр буоллаҕа. Тылбааһы ылбычча киһи ылсыбат, тылбаас эйгэтэ бэйэтэ туспа ымпыктаах-чымпыктаах. Онон Н. Лугинов бэйэтин тус ситиһиитинэн бүтүн саха норуотун киэҥ хабааннаах дириҥ философиялааҕын болҕомтону тардарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Кини айымньыларын сыаналааһыҥҥа кириитиктэр В. Бондаренко, В. Дементьев, тыл билимин доктордара, учуонайдара А. Бурцев, Д. Васильева, А. Мыреева, В. Окорокова педагогическай билим кандидата Е. Иевлев, историческай билим учуонайа О. Сидоров о.д.а. үлэлэрэ, чинчийиилэрэ ордук чорбойоллор.
Түмүктээн эттэххэ, Н.А. Лугинов саха норуотун уһулуччулаах суруйааччытын таһынан, атын норуоттар билинэр улахан суруйааччылара. Н.А. Лугинов билиитэ-көрүүтэ дириҥ хорутуулааҕын, олоххо сыһыана киэҥ хабааннааҕын, маны таһынан ойуулуур-дьүһүннүүр кыаҕын, уус-уран маастарыстыбата таһыччы үрдүгүн, кини айар үлэтин поэтикатын өссө ырытан, чинчийэн иһиэхтэрэ.
«Кустук» айымньы францзустуу тылынан Лина Михайловна Сабарайкина – Алтааны тылбааһа
Мария Петрова, «Намнааҕы история уонна этнография түмэлин үлэһитэ