Какою ценой завоевано счастье,
— пожалуйста, помните!
(Роберт Рождественский)
Аҕа дойду Улуу сэриитин алдьархайа дойдуга, бар дьоҥҥо аҕалбыт иэдээнин курус чахчылара бириэмэ аастаҕын аайы өссө арыллан иһэллэр… Ону ырыҥалыыр, сыаналыыр туһуттан дойдуга Улуу Кыайыы 80 сылынан Аҕа дойду көмүскээччитин сылынан биллэрилиннэ.
Маннык түгэҥҥэ архыып докумуоннара ол суостаах сыллар чахчыларын көрдөрөллөр. Хамаҕатта нэһилиэгэр сэрии сылларыгар оҕо төрөөһүнэ хайдах эбитий? Кэлин 2016 сылтан “Сэрии оҕолоро” диэн статустаммыт дьон дьылҕалара хайдах этэй? “Ленин холкуос кыайыыга кылаата” кинигэҕэ үлэлэспит Екатерина Дорофеева, Елена Парникова Намнааҕы ГТАС архыыбыттан сибидиэнньэлэри хомуйбуттара. Онно олоҕуран, Хамаҕатта нэһилиэгэр 1936 сылтан 1945 сылы хабан төрөөбүт оҕолор испиэһэктэрин көрдөххө: 1936с. — 24 оҕо төрөөбүт, 1937с. – 38, 1938с. – 42, 1939с. – 5, 1940с. – 32 оҕо күн сирин көрбүт, ол гынан баран бу оҕолортон олох кыра саастарыгар, 1-2 сыл буолаат, өлбүт элбэх.
1941-1945сс. – 103 оҕо төрөөбүт (ол иһиттэн 48 оҕо сэрии ыар содулуттан “төннүбүт”). Сылларынан көрдөххө, сурукка киирбиттэр 1941с. – 42, 1942с. – 22, 1943с. – 14, 1944с. – 10, 1945с. -15 оҕо. Сыыппаралар тугу кэпсииллэрин ааҕааччыга хаалларыахха… Сэрии кэмигэр оҕо тулаайах хаалыыта үксээбитэ. Кинилэргэ правительство дьаһал ылан араас көмө оҥоһуллар буолбута. Олортон саамай дьоһуннааҕа детдомнары арыйыы буолбута. Д. Данилов хаһыакка суруйбутунан (“Ленин суола”, 01.03.1984) Хамаҕатта нэһилиэгэр 1944 сыллаахха 75 миэстэлээх тулаайах оҕолор иитиллэр дьиэлэрин “Ленин” холкуос бэйэтин күүһүнэн тутан биэрбит. Бу детдомҥа сэриигэ барбыт дьон оҕолоро оройуон бары нэһилиэктэриттэн уонна атын оройуоннартан кэлэн киһи-хара буолбуттар. Оттон күн бүгүн биһиги ортобутугар “Сэрии оҕолоро” диэн ытыктанар ааттаах 26 кырдьаҕаспыт олороллор, Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн долгуйа көрсүөхтэрэ.
Төһө да ыарахан кэм буоллар, үлэһит норуот фроҥҥа көмөлөһө олорбута. “Барыта фронт, барыта кыайыы туһугар!” лозунг күннэтэ дьону көҕүлүүрэ. Хамаҕатта нэһилиэгин Ленин аатынан холкуос холкуостаахтара фроҥҥа көмөлөрүн туһунан Анастасия Ситникова СӨ Национальнай архыыбыттан хомуйбут матырыйааллара кэпсииллэр. Ол курдук, салайааччылар өйдөтүү үлэни ыыталлара, норуоту үлэҕэ, кыайыыга көҕүлүү, кынаттыы сатыыллара. Бэйэлэрэ бастакынан кылааттарын киллэрэллэрэ. Хамаҕатта н/исполкомун чилиэттэрэ Сивцев Алексей Гаврильевич, Рыкунов Алексей Михайлович, Назаров Роман Васильевич, Максимова Анисия Кир., Петрова Вера Петровна “күннээҕи хамнас”, “харчынан биэрии”, “колонна таҥка тутуу”, “харчы-мал лотереятыгар”, “сойзам абылыгаасыйата”, “алтан”, “куурусса сымыыта”, “бэргэһэ”, “үтүлүк”, “кээнчэ” биэрэн оборуонаҕа көмө оҥорбуттарын 1942 сыл тохсунньу 25 күнүгэр исполком председателэ Сивцев илии баттаабыт учуотуттан көрүөххэ сөп (Фонд 1118, оп.5, д.802, лист 66). Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр фроҥҥа, Кыһыл аармыйа байыастарыгар көмө диэн ичигэс таҥас: үтүлүк, бэргэһэ, кээнчэ, куллука тигэн ыыталыыллара. Кыһыл, үрүҥ көмүс киэргэллэрин туттараллара, куобах, дьабара тириитин таҥастаан биэрэллэрэ. Холкуостаахтар бэйэлэрэ төһө да кырыымчыктык, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олордоллор, фронтовиктар дьиэ кэргэттэригэр эмиэ туспа көмө оҥороллоро. Холобура, бөппүрүөскэ, испиискэ, хаһаайыстыбаннай мыыла, соттор, тэтэрээт, харандаас хомуйан биэрэллэрэ (Фонд 1118, оп.5, д.933).
Улуу Кыайыыны уһансыбыт аҕа көлүөнэбит хорсун быһыытын бэлиэтээн, 2020 сыллаахха “Ленин холкуос кыайыыга кылаата” кинигэ тахсыбыта. Хас биирдии холкуос чилиэнин, сэрии кыттыылааҕын хаартыскалара киирэн кэлэр көлүөнэ ыччаттарга кинилэр хаан-уруу дьоннорун хорсун олохторун билиһиннэрэр, албан ааттарын үйэтитэр, сырдатар соруктаах ыал аайы тиийбитэ. Быйылгы үбүлүөйдээх сылга Улуу Кыайыы күнүн көрсө Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарыгар аналлаах пааматынньык оҥоһуллан ситиэҕэ.
Мария Винокурова