Отутус сыллардаахха диэри тыа сиригэр сахалар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыарыллыбыт өлбүгэ сирдэринэн тус-туспа ыһыллан олороллоро. Хатырыктар сайынын мыраан аннынааҕы уһун күөлү батыһан сайылыыллара. Кыһынын оттуур ходуһанан, кытыл арыыларынан, Баакыччаҕа, Кэнэлигэ биирдии-иккилии ыал буолан кыстыыллара. Бэрт аҕыйах баай сэниэ ыалларга нууччалыы охсуллубут ампаар дьиэлэр бааллара. Үгүс ыал муостата суох, хотону кытта силлэһэ турар муус түннүктээх, көмүлүөк оһохтоох, сүөһү ноһуомунан сыбаммыт саха балаҕаныгар иккилии-үстүү, түөртүү хаһаайыстыба олус кыараҕастык олороллоро. Утуйарга, сорох дьоҥҥо орон тиийбэккэ сиринэн сытан утуйаллара.
Хатырык нэһилиэгэр 1930 сыллаахтан холкуостар тэриллэн барбыттара. Онон сибээстээн, ыаллары бөһүөлэктээһин Хатырыкка саҕаламмыта. Аан бастаан улахан мөккүөрүнэн оскуола тутуллар сирэ быһаарыллыбыта. Миэлиҥсэ таһыгар Тураахтар бурдуктарын сиригэр алта нэһилиэк күүһүнэн 1931 сыллаахха Хатырык оскуолата тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Учууталлар олорор икки уопсай дьиэлэрин атын сиртэн көһөрөн аҕалан оскуоланы кытта тэҥҥэ бүтэрбиттэрэ. Онтон салгыы Хатырык наспотун маҕаһыына, ыскылаата, хонтуората уонна наспо үлэһиттэрин олорор дьиэтэ тутуллубуттара.
«Кэһэр» артыал сүүс сүөһү киирэр типовой хотоно, холкуос кулууба, үлэһиттэр олорор икки уопсай дьиэлэрэ тутуллан эмиэ үлэҕэ киирбиттэрэ. Ити курдук, 1930-33 сылларга уонтан тахса дьиэлээх дэриэбинэлээн олоруу саҕаламмыта. «Кэһэр» артыал 1932 сыллаахтан Ворошилов аатынан артыал буолбута. Хатырыкка ити артыал кэнниттэн биир сыл буолан баран, утуу-субуу «Түмэппий» уонна «Кыһыл Талаһа» диэн артыаллар тэриллибиттэрэ.
«Түмэппий» артыал 1932-36 сылларга тутуутун Атамайга уонна Остуолбаҕа саҕалаабыта. Икки хотон, биэс дьиэ тутуллубута. Оттон «Кыһыл Талаһа» артыал 1931-36 сылларга Бирээһинньикэп чүөмпэтин үрдүгэр холкуос кулуубун, хонтуораны, холкуостаахтар олорор 5-6 дьиэлэрин тутуммута. Дьэ, ити курдук, Хатырыкка дэриэбинэлээн олордууну бастакы үс холкуос саҕалаабыта.
1936-37 сыллардаахха Хатырык үс хаһаайыстыбатын холбуур туһунан холкуостаахтар ортолоругар үгүс кэпсэтии-сүбэлэһии барбыта. Ити боппуруос мунньахтарга дьон санаатын үөрэтэн, түмэр сыалтан хаста да туруорулла сылдьыбыта. Ол түмүгэр, 1937 сыллаахха муус устарга «Түмэппий» холкуос Ворошилов аатынан холкуоһу кытта холбоспута. Кинилэр Ворошилов аатын илдьэ хаалбыттара. Бу чугас ыаллыы олорбут холкуостар холбоһон да баран ыыппыт тутууларын миэстэтиттэн көһөрбөккө Остуолбаҕа саҥа тутууну тэниппиттэрэ. Онон манна бөһүөлэк тутуутун далааһына күүһүрбүтэ.
«Кыһыл Талаһа» холкуос чилиэннэрэ холбоһук саҕана аан бастаан холкуос киинин ханна оҥорору быһаарыахха диэн туруорсубуттара. Кинилэр холкуостаахтар бөһүөлэктэрин Остуолбаҕа тутары утарбыттара. Оскуолаттан саҕалаан сирбит ортотугар Талаһа Күөлүн үрдүгэр бөһүөлэги тутуоҕуҥ диэн этэллэрэ. Онуоха Ворошилов аатынан холкуос үлэһиттэрэ Талаһа Күөлүн уута сытыйар, өрүһү кытта сибээһэ суох, онон улахан бөһүөлэги Талаһа үрдүгэр тутар кэскилэ суох диэн этэллэрэ. Остуолбаҕа бөһүөлэги олохтуур сөптөөх дьаһал эбит. Ымыйахтаах күөл өрүһү кытта сибээстээх, дириҥ уонна уута ыраас, хаһан да сытыйбат. Кини өрүскэ түһэр төрдө Күҥкүйэҕэ өрүһүнэн ханнык баҕарар таһаҕаһы ыларга да, атаарарга да сөптөөх сир. Онон холкуоска наадалаах улахан бириистэн да буолуон да сөп диэн туруорсубуттар. Бөһүөлэк олоҕун быһаарар мөккүөрдээх дьыаланы Саха АССР сирин народнай комиссариатыттан 1937 сыл сайыныгар комиссия тахсан көрөн баран холкуос бөһүөлэгин Остуолбаҕа тутарга быһаарбыта.
«Кыһыл Талаһа» холкуос үлэһиттэрэ Остуолбаҕа бөһүөлэги тутары утаран, Ворошилов аатынан холкуоһу кытта холбоһортон аккаастаммыттара. Кинилэр кэнники I Модут «Большевик» холкуоһун кытта холбоһон, Каганович аатынан хаһаайыстыба буолбуттара. Бөһүөлэктэрэ Тумулга олохтоммута.
Остуолбаҕа бөһүөлэк олохтоноро сөптөөҕүн комиссия быһаарарын кытта, Ворошилов аатынан холкуос тутууну күүскэ ыыппыта. Ол курдук, хонтуора, кулууп, ыскылааттар, бурдук тардар паровой миэлиҥсэ, пилорама, уһанар дьиэ тутуллубуттара. Холкуостаахтар олорор дьиэлэрин тутуу маассабайдык барбыта. Бөһүөлэк тутуутун ыытыыга холкуостаахтары барыларын атахтарыгар туруоран, улахан тэрийэр уонна өйдөтөр үлэни ыыппыт дьону ахтар наадалаах. Ол курдук, холкуос председателэ Охлопков Егор Григорьевич (Чаҥыс), Атласов Михаил Дмитриевич (Томооску), Охлопков Петр Иннокентьевич (Байгыраал), Попов Василий Николаевич (Бочоох), Больницкай Алексей Прокопьевич (Хаахынай) уо.д.а. Кинилэр оччотооҕуга отут саастарын иһинэн сылдьар эмдэй-сэмдэй эдэркээн уолаттар этилэр.
Ити курдук, 1931 сылтан саҕалаан, Остуолба бөһүөлэгэ сыл аайы үүнэн-киэркэйэн иһэр.
Сатыы көһүнэн тайаан сытар,
Сандал киэҥ сырдык бөһүөлэк
Саарыгырар иэнигэр
Баһаам дэлэгэй тутуу
Бачыгыраан олорор –
диэн ити үөһээ этиллибитин курдук, бу бөһүөлэги олохтоспут холкуоһунай тутуу бэтэрээнэ В.Н. Попов (норуот ырыаһыта) алта уонус сыллардаахха «Максим Аммосов аатынан холкуоска» диэн айымньытыгар үөрэн-көтөн туран хоһуйбута. Бөһүөлэк киинэ 54 гектардаах бурдук сиригэр түһэриллэн турар. Урут ити бурдук сирэ үс үүт остуолба күрүөнэн эргитиллибит бааһына этэ. Ол иһин «Остуолба бааһыната» диэн ааттанара. Итини таһынан бөһүөлэк дьиэлэрэ Атамай, Бэттиэмэ, Тумул Аана, Миэлиҥсэ Үрдэ, Тураах Бааһыната, Кууһума Уоҕа диэн урут ааттанар сирдэргэ тутуллубута. Билигин ити бытархай ааттар ааттаммаккалар биирдик Остуолба бөһүөлэгэ дэһэбит. Бу – М. Аммосов аатынан сопхуос киинэ. Остуолба бөһүөлэгэ улаатан, киэркэйэн тыа сирин үлэһиттэрин олоҕо сайдан, тупсан иһиитин чаҕылхай туоһутунан буолар.
Р. КУТУКОВ
«Ленин суола», 1980 с., алтынньы 25 к.