Сыл – хонук. Ханнык баҕарар нэһилиэккэ эдэр саастарыттан үлэни өрө туппут, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа да олордоллор, кыахтара тиийэринэн туора турбакка, дьонум, дойдум туһа диэн күн солото суох түбүгүрэ сылдьар дьон бааллар. Биир оннук киһинэн 2 Хомустаах бочуоттаах олохтооҕо Ким Иванович Протопопов буолар. Төрөөбүт нэһилиэгиттэн харыс да сири халбарыйбакка, үөрэнэн идэ ылан, тимир көлө тэһиинин тутан, ыал буолан оҕо-сиэн тэнитэн, сүөһү-ас тутан, үөһээ саҥа бөһүөлэккэ, Сэргэлээххэ, биир бастакынан дьиэ-уот туттан, кэргэнэ Ульяна Петровналыын үлэ үөһүгэр сылдьан, тэҥҥэ сааһыран баччаҕа кэллэхтэрэ.
Ким Иванович элбэх оҕолоох ыал Иван Егорович, Пелагея Григорьевна Протопоповтарга үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ урукку кэминээҕи олох сиэринэн, хара үлэни санныларыгар, илиилэригэр сүгэн-көтөҕөн, үөлээннээхтэрин кытта тэҥҥэ үлэлээн-хамсаан аастахтара. Аҕата Иван Егорович эдэригэр атаҕар кыанар буолан, дойдутун ыһыаҕар сүүрэн, ыстанан бэйэтин кыаҕын көрдөрбүт, аны оһуохайдьыт, тойуксут бэрдэ киһи эбит.
Ким Иванович үлэтин туһунан сырдатар баҕалаах, хаһыс да сырыыбар, дьэ, болдьоһон көрсөн, үлэлээбит сылларын сэгэтэн кэпсииригэр көрдөһөн, атах тэпсэн олорон сэһэргэстибит.
«Кыстыкка киирии бэлэмэ, от-мас, оҕуруот аһын хомуура, хотон өрөмүөнэ, үлэ элбэх буолара»,— диэн кэпсээнин саҕалаата кини. Уруккуну, ааспыты өйдөөн-санаан ааһар, кэпсээтэххэ суол-суол аһыллан иһиитэ, кэпсиир киһиэхэ да ыарахаттардаах. Ону барытын сааһылаан-наардаан, ол кэмнээҕи үлэ үөһүгэр күөгэйэр күннэригэр бииргэ алтыспыт дьонун, табаарыстарын ахтан-санаан иһийэн ылар.
Оччотооҕу сэбиэскэй кэмҥэ 5 пятилетка былаанын болдьоҕун иннинэ толорор туһуттан араас соц. күрэхтэһиилэр, ударнай нэдиэлэлэр бөҕө буолуталаан, күргүөмүнэн тахсан субуотунньук тэрийэн, үлэҕэ норуоту көҕүлүүр, түмэр үтүө бачыымнар бөҕө бааллара. Дойдубут дьоно 2 Хомустаахха фермаҕа, хонуу үлэтигэр, бааһыналарга күөх үүнээйилэргэ, оҕуруокка бары үлэҕэ барытыгар бастыҥ түмүгү көрдөрөн, улууска хас да сыл социалистическай куоталаһыы Кыһыл Знамятын ылары ситиспиттэрэ.
Ким Иванович ахтарынан, оччолорго үөһээ алаастарга Эбэҕэ, Туора Күөлгэ, Соболооххо, Халдьаайыга саас ыам ыйыттан сири хорутан, дэхсилээн күөх үүнээйини ыһар кэми куоттарбакка, кэмигэр хайаан да ыһаллар эбит.
«Салайааччыбыт – Петр Петрович Назаров. Эбэҕэ үрдүгэр база оҥостон үлэлиирбит. Дойдуга аллараа киирэн Чочоо, Кыйы, Истээх, Дьаакып бааһынатыгар эмиэ уһун сыллаах күөх үүнээйи олордуллара. Аны ол кэннэ күһүҥҥэ диэри от үлэтэ саҕаланара. Оччолорго үксэ илии үлэтэ. Кыһыны туоруур сүөһү аһын бэлэмэ. Кыраабыл, атырдьах, ат көлө сүрүн күүспүт этэ. От үлэтин кэннэ, дьэ, аны күөх үүнээйибит хомуура саҕаланар. Хамаҕаттаҕа тахсан комбайнҥа үөрэнэн кэлэн, утары охсуллубут оту массыына куусабар кутан иһэҕин. Суоппардар Андрей Андреевич Протопопов, Михаил Михайлович Максимов ЗИЛ массыынаҕа өрөһөлүү тиэйэн, сиилэс оҥорор умуһахха илдьэн сүөкээн иһэллэрэ. Ону аһытан туустаан-тумалаан, сүөһүгэ эбии уотурба курдук сиэтэллэрэ. Петр Петрович Назаров кэнниттэн аны бэйэм биригэдьиир буолбутум. Элбэх киһи күүһэ ханнык баҕарар үлэҕэ бииргэ түмсэн үлэбит таһаарыылаах, ситиһиилээх буолара. Семен Яковлевич Замятин, Иван Егорович Константинов, Иннокентий Егорович Габышев, Иннокентий Васильевич Копырин, Гаврил Иванович Протопопов үлэни кыайар-хотор уолаттар этилэр. Быстах-остох үлэ – күрүө абыраҕа, саҥа күрүөнү тутуу, сиэрдийэни кэрдии уо.д.а. Былааммытын икки бүк толорор буолан, хамнас да ботуччу буолара. Буойуҥҥа, Тараҕайга умуһах хаһан, траншея оҥорон, онно анал сиргэ сиилэспит бэркэ табыллара.
Дойдубут сирэ-уота, биэрэгэ сыл ахсын көөрөттөн алдьанан, бөһүөлэк сыл аайы сааскы халаан уутуттан эмсэҕэлээн, бөһүөлэги үөһээ мыраан үрдүгэр көһөрүү саҕаламмыта. Бу көһөрүү бэйэтэ туспа ыарахаттардаах этэ. Сопхуос уопсай хотонун, үлэһиттэр олорор дьиэлэрин тутуу, чааһынай ыаллар дьиэлэрин маһа барыта кэриэтэ Салбаҥ курдук ыраах сиртэн маһа кэрдиллэн, тиэллэн кэлэн күргүөм күүстээх үлэнэн саҕаламмыта.
Бу мас таһыытыгар миигин кытта Петр Афанасьевич Пестряков, Пуд Прокопьевич Максимов саамай тулуурдаах, дьулуурдаах үлэһиттэр этилэрэ. Ыраах айан, суол-иис мөлтөҕө киһи күүһүн өһүлэр үлэ, сындалҕаннаах уһун айан. От үүммэтэх сылыгар Салбаҥтан от тиэйбит кэмнэрдээхпит. Оччолорго эдэр, үлэлиир-хамсыыр сааспыт буолан буоллаҕа, ыраах-ыарахан диэбэккэ сырыттахпыт. Аны билиҥҥи курдук котельнайдар тэрилтэҕэ эрэ сылааһы биэрэллэрэ. Ыал бары оттуллар оһохтоох эрдэхтэринэ, аны оһоххо оттор мас кэрдиитэ, эрбэтиитэ, тиэллиитэ аны санаатахха, дьэ, туһугар биир улахан түбүк. Бу үлэни барытын сөпкө дьаһанан, олохтоох салайааччылар дьаһалларынан, туруу үлэһит дьонноох буолан, кыайан-хотон оччоттон баччаҕа кэллэхпит…»,— диэн ааспыты ахтар.
Үлэ киһититтэн үлэ арахпат. Эдэр сааһыттан тымныыттан, тыалтан, өҥүрүк куйаастан да толлубакка, сарсыарда эрдэлээн, киэһээ хойутаан төһөлөөх үлэни үмүрүтэн, ылсыбыт үлэтин тиһэҕэр тиэрдэн тэйэр хоһуун үлэһит. Онтон сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата саргыланан, айар-тутар үлэтэ ол иһин таһаарыылаах, ситиһиилээх буолан, дьонун-сэргэтин махталын ылыан ыллаҕа.
“Комсомольскай” сопхуос диэн хамаҕатталары кытта бииргэлэһэн, биир Нам улууһугар биллэр-көстөр үлэлээх улахан сопхуос буолан, үлэ ханнык баҕарар хайысхатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбиппит. Мин үлэлиир кэммэр элбэх сатабыллаах, тэрийэр дьоҕурдаах салайааччылар олорон ааспыттара. Ол курдук, Степан Степанович Алексеев биир бастакынан улахан тутууларга – хотоннору, уопсай олорор дьиэлэри тутууга, суол оҥоһуутугар, уо.д.а сөптөөх биригээдэлэри тэрийэн үлэлэппитэ. Константин Никонович Тихонов, Александр Степанович Алексеев нэһилиэк үүнэрин-сайдарын туһугар, бары тэрилтэлэр, тутуу биригээдэлэрэ, от-мас, оҕуруот үлэтэ, фермалар таһаарыылаах үлэлэрэ кинилэр дьону-сэргэни түмэр, ылыннарыылаах, ирдэбиллээх буолан, ситиһии төрдө буолара биллэр. Тутуу биригээдэтэ тэриллэн, саҥа бөһүөлэккэ Сэргэлээххэ 4 квартиралаах уопсайдар тутуллан барбыттара. Тутуу маастардарынан Олесов Михаил Иннокентьевич, Олесов Афанасий Пудович, Семенов Юрий Егорович, Ксенофонтов Петр Михайлович, Григорьев Афанасий Афанасьевич, Пестряков Ефим Афанасьевич, Колесов Владимир Егорович уо.д.а. Бу уолаттартан сорохторо пилорамаҕа баран мас хайыттараллара. Ахтан-санаан аастахха, хас биирдии мин үлэлээн ааспыт кэмнэрбэр араас үлэҕэ үлэлээбит дьон тустаах үлэлэригэр үтүө суобастаахтык, ис сүрэхтэриттэн дойдубут туһа, кэлэр көлүөнэ ыччакка холобур буолар, үлэни өрө туппут көлүөнэ дьон буоллахтара», — диэн Ким Иванович ахтыытын түмүктээтэ.
Бүтүүбэр этиэҕи баҕарыллар, 2 Хомустаах үлэһит, үтүөкэн дьоннордоох буолан, 21-с үйэ ыччаттара, аҕа көлүөнэ үлэлээн-хамсаан оҥорбут, тутуспут олохторун салгыыр. Төһө да биэнсийэҕэ таҕыстар, кыаҕа тиийэринэн, нэһилиэгин туһугар тимир көлөтүн муоһатын ыгатык тутан, суолу чөлүгэр түһэриигэ, аартыгы, кыһыҥҥы суолу солоон, кэҥэтэн биэрэн Өлүөнэ эбэни туоруур, массыыналар табыгастаахтык айанныылларын курдук, аасыһар суолларын оҥорон, суоппардар да, айанньыттар да махталларын ылыан ылар. Билигин кинини солбуйар уолаттар Яков Романович Слепцов, уола Ким Кимович Протопопов улахан техникаҕа үлэлииллэрин, эмиэ нэһилиэк тутаах механизатордара буолан нэһилиэккэ көмөлөрө улаханын астына кэпсиир.
Үлэһит киһи бочуокка, ытык аакка түһэриллэн, дьонун-сэргэтин дириҥ махталын, убаастабылын ылыан ылбыт бэлиэлэрэ буоллаҕа. Ол курдук, Ким Ивановичка “Почетный житель Хомустахского 2-го наслега” (2014с.), “За вклад в развитие Хомустахского 2-го наслега”, “За вклад в развитие агропромышленного комплекса Намского улуса” (2016с.), Благодарственное письмо Министерства транспорта и дорожного движения РС(Я) (2023с.), үгүс элбэх соц. Куоталаһыы кыайыылааҕын лиэнтэлэрэ, вымпеллара, грамоталара, Махтал суруктара туоһулууллар.Кини сөбүлүүр дьарыга – булт, балыктааһын буолар.
Быйыл Россияҕа Дьиэ кэргэн, Саха сиригэр Оҕо саас, Нам улууһугар Оҕо спордун, 2 Хомустаахха Тыа ыалын сылларынан 2024 с. улахан дьиэ кэргэн Ким Иванович, Ульяна Петровна Протопоповтар оҕолоро, сиэннэрэ, хаан-уруу дьоно бары үлэни, спорду, дьиэ кэргэн туруктаах буолуутугар, төрөөбүт дойдулара, 2 Хомустаах, үүнэрин-сайдарын туһугар сэмэй кылааттарын киллэрсэр дьоһун-мааны ыаллар. Суруйуубун “…Манна бааллар бастыҥ, маяк буолбут дьон. Олох дьолун булан олохсуйбут ыаллар” диэн ырыа тылынан түмүктүүбүн.
Л. Пестрякова, общ. корр., 2 Хомустаах.